میتانی‌: كوردستان و كورد لە مێژوودا

میتانییەكانیش كۆمەڵێكی تری كوردستان و هاوسەردەمی كاشییەكان و لەنێوان هەردوو زێی (خابوور و بەلیخ) نیشتەجێ بوون. ئەمانیش وەك (لۆلۆبی و گوتی و كاشییەكان)، لایەنێكی گرنگی شارستانییان پێشكەش بە سەردەمەكەیان و كوردستان كرد، كە لایەنی ئایینى بوو. واتە ئەگەر لۆلۆبییەكان بە بواری بازرگانی، گوتییەكان بە بواری دیموكراسی و كاشییەكان بە بواری پاراستنی ئاسایش و ئارامیی وڵات ناسرابن، ئەوا میتانییەكان بە باوەڕداریی ئایینى ناسران و كاریگەریی باوەڕەكەیان لەسەر ناوچەكانی دەرەوەی خۆیان بەجێ هێشت.

ناوی (میتانی)ش لە زاراوەی (میترا) وەرگیراوە، بە واتای (خۆرپەرست). ئەوەش بەو مانایەی، میتانییەكانیش وەك كاشییەكان لەسەر ئایینى میترایی بوون و خۆریان وەك خودای گەورە ناسیوە و پەرەستوویانە. مەڵبەندی ئەمانیش وەك ئاماژەمان پێی دا، ناوچەكانی نێوان هەردوو زێ (خابوور و بەلیخ)ى خۆرئاوای كوردستان بوون، كە لە ڕووی سیاسییەوە ئێستا بەشێكى دەوڵەت و خاكی سووریایە.

دەركەوتنى ئەمان بۆ نیوەى یەكەمی هەزارەی دووەم دەگەڕێتەوە، كاتێك (براترنا) لە (خانگلیبات) دەسەڵاتێكی سیاسیی بنیات نا. سەرەتاش سنووری دەوڵەتەكە ناوچەكانی نێوان هەردوو زێی خابوور و بەلیخی سەر ڕووباری فورات بوو، بەڵام دواتر ئەو سنوورە لەلایەن جێنشینەكانی (براترنا)ەوە فراوان كرا. لە خۆرهەڵاتەوە گەیشتنە شاری (نوزی) نزیك كەركووكى مەڵبەندی گوتییەكان، لە خۆرئاواشەوە تا شارى حەلەب و خاكی فەلەستین دەسەڵاتیان فراوان كرد.

لە سەردەمی (ساوشتری) پاشایاندا و لە ساڵی (1447پ.ز)دا دەستیان گەیشتە شارى (قادش)ى ستراتیجی و شارەكەیان لە بندەستى میسرییەكان دەرهێنا. ئەوەش ڕێكکەوتننامەیەكی بەدوای خۆیدا هێنا، كە دواتر سەرەتایەكی نوێى لە پەیوەندیی دیبلۆماسی و كۆمەڵایەتی لەنێوان هەردوو دەوڵەتى (میتانی- میسری) لێ كەوتەوە. بەپێی ئەو ڕێکكەوتننامەیەش، میسرییەكان دانیان بە دەسەڵاتى متیانییەكان دا نا بەسەر كەنارەكانی خۆرهەڵاتى دەریای ڕۆم. متیانییەكانیش ڕەزامەندییان نیشان دا پارێزگاری لەو كەنار ئاوە بكەن و لەوە زیاتر درێژە بە سیاسەتە فراوانخوازییەكەیان لەسەر حیسابی دەوڵەتى میسری نەدەن.

ئەو بەڵێنەش لە پەیوەندییەكی كۆمەڵایەتیدا هاتە دی، كاتێك (شوترنای دووەم) ڕەزامەندیی پیشان دا كچەكەی خۆى بە ناوی (كیلۆخیپا) بدات بە (ئامینوفسی دووەم/1428– 1400پ.ز)ی فیرعەونى میسر. ئەو پەیوەندییە درێژەی كێشا، كاتێك هەمان پاشای میتانی بۆ جاری دووەم كچى دووەمی بە ناوی (تادۆخیپا) دا بە (ئامینوفسی سێیەم/ 1390- 1352پ.ز) و لە هاوسەرگیرییەش (ئامونحوتێبی چوارەم/ 1372- 1354پ.ز) لەدایك بوو، كە دواتر بە (ئەخناتوون) ناسرا. هۆكاری ئەو ناسناوەش ئەوە بوو، كە (ئامونحوتێبى چوارەم) لە بڕیارێكی بوێرانەدا، وازی لە باوەڕى ئایینیى هەزاران ساڵەى بنەماڵەكەی و میسرییەكان هێنا، كە پەرستنى (خودای ئاموون) واتە (خودای خۆرئاوابوون) بوو و باوەڕى بە (خودای ئاتوون) واتە (خودا خۆر و خۆرهەڵاتن) هێنا. مەبەستیش لە (خودای خۆر) باوەڕهێنانی فیرعەونی میسر بوو بە ئایینى میترایی، ئایینى خێزانەكەی و بنەماڵە و دەوڵەتى میتانی.

كاریگەریی ئەو ڕوودوە لەوەدا بوو، لە پەیوەندییەكی كۆمەڵایەتی و لە ڕێگای شازادەیەكی میتانییەوە توانرا باوەڕ و ئایینى هەزاران ساڵەى میسرى بگۆڕێت. واتە لە پەرستنى (خودا ئاموون)ەوە چوونە سەر پەرستنى (خوداى ئاتوون). (خوداى ئاموون)یش لاى میسرییەكان خودای ئەو دونیا و فیرعەونەكانى میسریش خودای ئەم دونیاش بوون، بەڵام گەڕانەوە بۆ (خوداى ئاتوون)، واتە باوەڕهێنان بە یەك خودا، كە دەسەڵاتی بەسەر هەردوو دونیادا هەبوو. هەربۆیە ئەو ڕووداوە لە مێژووی میسری كۆندا بە (شۆڕشى ئەخناتوون) و (شۆڕشى یەكتاپەرستى) ناسرا.

راستە دواجار (ئەخناتوون)ى فیرعەونی میسر بە پیلانی كاهینەكانی پەرەستگای ئاموون كوژرا، بەڵام بۆ سەردەمێكی مێژوویی، توانرا كاریگەریی باوەڕ و ئایینى میتانی كار لە باوەڕ و ئایینى فیرعەون و دەوڵەتى میسری كۆن بكات. كۆتایی ئەم دەسەڵاتەش لە ئەنجامی شاڵاوێكی سەربازیدا هات، كە تێیدا ئیمپراتۆڕی ئاشووری (شەلمانسەری یەكەم/ 1373- 1244پ.ز) توانیی دەستی بگات بە (خانگلیبات)ى پایتەختى میتانییەكان و داگیری بكات و كۆتایی بە دەوڵەتى میتانییەكان بهێنێت.

سەربارى لایەنى سیاسى و ئایینى، میتانییەكان لە چەندین بواری تردا شارەزا و دەركەوتوو بوون، لەوانە، لە بوارى كشتوكاڵدا بە بەهرە و شارەزا بوون. هۆیەكەش ئەوە بوو، خاكەكەیان كەوتبووە نێوان دوو زێ. ئەوەش دەرفەتى پێ دابوون، لە چەندین بەرهەمی كشتوكاڵیدا داهات و دارایی خۆیانى پێ بەهێز بكەن و بەو هۆیەوە خزمەت بە لایەنی سیاسی و سەربازییان بكات.

هەروەها بەهۆی زۆریى ئالیك و گژوگیاوە، ئاژەڵداریی بنەمای دووەمی ئابوورییان بوو. بەتایبەت (ڕەشەوڵاخ)، كە بۆ شەڕەكانیان و گواستنەوەی كاڵا بازرگانییەكان و كاری ڕۆژانەیان زۆر پێویست بوو. ئەمەو جگە لەوەی خزمەتى بەو عەرەبانە دەكرد، كە لە شەڕەكانیاندا بەكاریان دەهێنان و زۆر بەخێرایی دەگەیشتنە گۆڕەپانی شەڕەكان و ڕووبەڕووی دوژمنەكانیان دەبوونەوە. بەهۆی ئەو دارایی و دەستكەوتانەوە، توانییان درێژە بە سیاسەتە فراوانخوازییەكەیان بدەن و بۆ ماوەیەك فەرمانڕەوایەتیی خۆرئاوای كوردستان و بەشێكی خاكی سووریاى ئەمڕۆ بكەن.