سۆباری: كوردستان و كورد لە مێژوودا
بۆ یه‌كه‌مجار ناوی ئه‌و قه‌ومه له‌هه‌زاره‌ی سێهه‌می پێش زایین له‌ده‌ست نووسی “لۆگاڵ ئانی مۆندۆ” هاتووه_ ناوچه‌كانیان بریتی بووه له ” باكووری عیلام تا چیای ئامانووس” (ئه‌م چیایه كه‌وتۆته نێوان ئه‌ده‌نه‌‌و ئه‌سكه‌نده‌رونه له‌باكوری كوردستان)
(سوئییەكان) دەبنە یەكەمین كۆمەڵى نیشتەجێى كوردستان، كە ناویان چووبێتە تۆمارەكانی مێژووەوە. یەكەمین ئاماژەش بەوان، لە تۆمارێكی پادشايەكى سۆمەرى بە ناوى (ئى ئى ناتم/ 2470- 2430 پ.ز) هاتوو، كە سییەمین پادشاى دەوڵەتەكەى یەكەمى لەگەشى سۆمەرى بووە. ئەوەش كاتێك ئاماژەى بە بوونى نەژادێكى جیاواز لە خۆیان كردووە. ئەو ناوچەیەشى پادشای سۆمەری ئاماژەى پێ داوە و سوئییەكانى تێدا ژیاون، باشوورى كوردستانى ئێستا بووە.
ئەو پادشایە سوئییەكانى بە (سوبار) تۆمار كردووە. (سو) بە واتای ناوچەی (بەرز) و (بار) بە واتای دەرەوەی سنووری دەسەڵاتى سۆمەرییەكان. بەوەش (سوبار) بە مانای ئەو ناوچەیە هاتووە، كە كەوتبووە باكووری سنووری دەسەڵاتى سۆمەرییەكان. كاتێكیش سنووری دەسەڵاتى سۆمەرییەكان دیاری دەكەین، دەگەینە ئەوەی، كە سنووری ژیان و نیشتەجێبوون و دەسەڵاتى ئەوان لە ناوەڕاست و باشووری عێراقی ئێستا بووە. دەوڵەتەكەی لەگەشيش لە شوێنەواری لەگەشى مێژوویی باشوورى پارێزگاى زيقار بووە. بەو پێیەش بێت، (سوئییەكان) دانیشتوانی رەسەنی خاكی كوردستان بوون و دەكرێت وەك یەكەمین كۆمەڵى كوردستانى كۆن لێیان بڕوانین.
خاڵێكى تر، كە پشتیوانیى ئەو رایەمان دەكات و ئەو كۆمەڵە دەكاتە یەكێك لە كۆنترین دانیشتوانەكانی كوردستان لە قۆناغی مێژووى كۆندا، تۆمارێكى ترى پادشایەكى تری سۆمەرییە بە ناوی (سۆشین/ 2036- 2028 پ.ز). ناوبراو چوارەم پادشای بنەماڵەی ئۆری سۆمەرییە، ئەو لە تۆمارێكیدا ئاماژەی بەوە داوە، كە ’’سوئییەكان وەك ئیلامییەكان دوژمنى سەرسەختى سۆمەرییەكانن و لە شاڵاوێكدا خەریكن شارى (ئوور) داگیر دەكەن‘‘(). بەو دەقەش بێت (سوئییەكان) بەشێك نەبوون لە سۆمەرییەكان و دانیشتوانی ناوەڕاست و باشووری عێراقی ئیمڕۆ، بەڵكوو وەك دوژمنى خۆیان سەیر كراون.
لە تۆمارێكی ترى هەمان پادشادا، دەقیكی تەواو گرنگ و مێژوویی هاتووە، كاتێك باسی لە بوونى دەسەڵاتدارێك بۆ سوئییەكان بە ناوی (ئیرننا) كردووە. لەو تۆمارەدا هاتووە ’’ئێرننا فەرمانڕەواى ناوچەى سوو و زەوییەكانى كردا بووە‘‘(). ئەو دەقەش ئەوە دەخاتە روو، كە كەسایەتییەك بەناوی (ئیراننا) فەرمانڕەواى سوئییەكان بووە. بەپێی هەمان دەق (ئیرننا) لەلایەن (سۆشین)ەوە كراوە بە فەرمانڕەوای ناوچەی سوو و زەوییەكانی كردا، دواى ئەوەی توانیویەتی فەرمانڕەواكەیان لە دەسەڵات دوور بخاتەوە و دەست بەسەر ناوچەكانیدا بگرێت.
دواى وردبوونەوەش لە هەردوو چەمك و زاراوەی (سووئى و كردا) دەگەینە ئەوەی، كە مەبەستە لە زاراوەی (سو) قەڵاى هەولێر بووە. زاراوەی (كردا)ش ناوچەكانی دەوروبەری قەڵاكە بووە، كە سوئییەكانی تێدا ژیاون و فەرمانڕەوایەتییان تێدا كردووە. (ئیراننا)ش ناوی ئەو فەرمانڕەوایە بووە، كە لەلایەن (سۆشین)ى پادشاى سۆمەری بۆ قەڵاكە دانراوە، دواى ئەوەى فەرمانڕەواكەی لە دەسەڵات دوور خستووەتەوە.
دیاریكردنى (قەڵاى هەولێر)یش بۆ مەڵبەندی دەسەڵاتى سوئییەكان، دواى ئەوە هاتووە، كە كۆنترین مەڵبەندی ژیان و نیشتەجێبوون بووە لە كوردستان و بۆ ئەوكات گەڕاوەتەوە، كە دانیشتوانی كۆنی كوردستان لە پێدەشەكانەوە ڕوویان لە بەرزاییەكان كردووە و بەسەر تەپۆڵكە و گرد و چیاكانەوە قەڵایان دروست كردووە، تا لە دەستدرێژى و پەلاماردانی نەیارانیان دوور بكەونەوە، بەڵام بۆ ئەوە نەچوون، كە هێزى داگیركەرانی خاكەكەیان زۆر لەوە دەستكراوەتر و بەهێزتر بووە، بگاتە قەڵاكانيان و داگیریان بكات.
باجى ئەو كارەى دانيشتوانى كۆنى كوردستانيش ئەوە بووە، كە ئەو كۆمەڵ و پێكهاتە و نەتەوانەى هەميشە لە بەرگریدا وەستاون، ڕووبەڕووی پاشەكشە بوونەتەوە، بەڵام ئەوانەی لە بەرەی هێرشدا بوون، ئەگەر لە ناوچەیەك پاشەكەشیان پێ كرابێت، كەمترین ناوچەی خۆیان لەدەست داوە.
بە گەڕانەوەش بۆ هەردوو زاراوەی (سوبار) و (سوئى) دەگەینە ئەوەی، كە زاراوەی (سوبار) لای پادشاكەی شارى (لەگش) و زاراوەی (سوئى) لای پادشاكەی شارى (ئوور)، یەك زاراوەن بۆ دوو مەبەست. (سو) وەك ناوچەى بەرز و ناوچە بەرزەكانی باكووری دەسەڵاتى خۆیان و (سوئی)یش وەك دانیشتوانی ناوچە بەرزەكە بەكار هێنراوە. مەبەستیش لە ناوچە بەرزەكە خاكی كوردستان بووە. دیارە دانیشتوانەكەیشی ئەو نەتەوەیە بوون، كە دواتر بە (كورد) دەركەوتوون و ناسراون و ناویان چووەتە تۆمارەكانى مێژووەوە.
لە مێژووی ژیانی سوئییەكان و دەسەڵاتدارییان بەسەر (قەڵاى هەولێر)ەوە بۆمان دەردەكەوێت، كە ئەوان خاوەن شارستانیەتێكی رەسەن و تایبەت بە خۆیان بوون. هۆیەكەش ئەوە بووە، لەلایەك توانیویانە بەسەر قەڵایەكەوە بژین و فەرمانڕەواییان هەبێت. لەلایەكی دیكەوە سەرنجی سۆمەرییەكان و لەنێو ئەوانیشدا چەند پادشایەكی سۆمەرييان بۆ لای خۆیان راكێشاوە، تا ناو و پێگەی جوگرافی و بەشێك لە شێوەی ژیانیان تۆمار بكەن.
جیاواز لەو تۆمارانەیشى لەلایەن سۆمەرییەكانەوە بۆمان بەجێ ماوە، تا ئێستا نازانرێت ئەو ناوچە و قەڵایە لەلایەن خودی دانیشتواكەیەوە چی پێ گوتراوە و بە چی ناسراوە؟ ئەمەو نازانرێت پێش (ئیراننا)، كە لایەن سۆمەرییەكانەوە دانراوە، كێ فەرمانڕەوای قەڵا و ناوچەكەی كردووە و لە كام بنەماڵە و خێڵ و ناوچە بووە؟
هەروەها نازانرێت دواى خۆی كێ چووەتە شوێنى؟ هەروەها هیچ زانیارییەكی وەها سەبارەت بە ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و فەرهەنگی نەزانراوە، جگە لە چەند ئەگەرێك، كە ئەوانیش تەنیا بۆچوونن لەسەر كۆی ژیانی سیاسی لە ناوچەكانی تری جیهان. بەوەی سیستەمی سیاسی لای سووئییەكان بۆماوەیی و پشتاوپشت لە باوكەوە بۆ كوڕ بووە. شوێنەواری قەڵاكەش دەری دەخات، كە قەڵاكە خاوەنی كۆشكی پادشایی و گەرماو و بازاڕ و چەند گەڕەكێكی نیشتەجێ بووە.
ئەمەو خودی قەڵاكەش (چوار) دەرگای هەبووە و هەر دەرگایەك ڕووی لە ئاراستەیەكی جوگرافی كردووە. واتە دەرگایەك ڕووی لە باكوور و دەرگایەك ڕووی لە باشوور و دەرگایەك ڕووی لە خۆرهەڵات و دەرگایەكی تر ڕووی لە خۆرئاوا. هەر ئەوەش وای لە ئاشوورییەكان كردووە، لەدواى سۆمەرییەكان زاراوەی (ئەربائێلۆ) واتە (شارى چوار خودا) لەو قەڵایە بنێن. بەهۆی ئەوەی بەسەر هەر دەرگایەكی دەروازەكانی شارەوە، بتێك دانراوە، تا شار و قەڵاكەیان لە دەستدرێژیی دوژمنانیان بپارێزێت. هەورەها بە تێگەیشتن لە تۆبۆگرافیی ناوچەكە و قەڵاكە، بۆمان ڕوون دەبێتەوە، كە سوئییەكان چیانشین بوون و بە پشتبەستن بە پێگەی جوگرافیی ناوچەكە، ژیانی خەڵك و دەسەڵاتى خۆيان بەڕێوە بردووە.