كاسی : كوردستان و كورد لە مێژوودا

كاشییەكانیش وەك كۆمەڵێكى ترى كوردستان لە قۆناغى مێژووى كۆندا، سەرباری ئەوەی مێژووییەكیان بۆ خۆیان لەو قۆناغەدا دروست كرد، لایەنێكی ترى شارستانیەتى كوردستانیان پیشانی سەردەمەكە و دواى خۆیان دا. ئەو لایەنەش بۆ مێژووى كوردستان لەلایەك و مێژووى كورد، كە ڕیشەكەی بۆ كاشی و گوتى و لۆلۆبی و سوئيیەكان دەگەڕێتەوە، كەمبایەخ نەبوو.

ئەوان، كە نیشتەجێى ناوچەی لوڕستانی ئیمڕۆى وڵاتى ئێران بوون، بە یەكێك لە پێكهاتەكانی كوردستان ئەژمار كراون. هۆیەكەش ئەوە بووە، ناوچەی لوڕستان لە دیدگا و تێڕوانینی كوردەوە و بە چەندین بەڵگەی مێژوویی، بەشێك بووە لە خاكی كوردستان. لێرەوە كاشییەكان وەك كۆمەڵێكى كوردستانى كۆن ئەژمار كراون.

پێوەند بە زاراوەی كاشی، بۆچوونی جیاواز هەیە، بەڵام بەهێزترین بۆچوونى مێژوويی، كە ڕای زۆرینەی شوێنەوارناس و مێژوونووسانی لەسەر بێت ئەوەیە، كە لە ناوی خوداكەیان (كاش) وەرگیراوە. (كاش)یش خودای خۆر بووە، كە لە باوەڕى ئایینى كۆندا بە (میترایی) ناسراوە. بە دیوێكی تردا، كاشییەكان میترایی و خۆرپەرست بوون، هەر بۆیە بە (كاشییەكان)، واتە (پەیڕەوانی خودای كاش) ناویان چووەتە ناو تۆمارەكانی مێژووەوە.

دەركەوتنیشیان بۆ نیوەی یەكەمی هەزارەی دووەمی پێش زایین دەگەڕێتەوە، كاتێك لە كێڵگە كشتوكاڵییەكانی سۆمەرییەكاندا وەك جووتیار و كرێكار، كاریان دەكرد. ئەوەیشی پاڵى بە بەشێكی كاشییەكانەوە نا ڕوو بكەنە كێڵگە كشتوكاڵییەكانی میسۆپۆتامیا و خاكی سۆمەر، عەوداڵبوونیان بوو بە شوێن ژیان و كار و بژێویی باشتردا.

هەر بۆیە پۆلێك لە كاشییەكان بۆ پەیداكردنى كار و دابینكردنى بژێویی خۆیان و خێزانەكانیان، ڕوویان كردە وڵاتى سۆمەر و لە زەوییە كشتوكاڵییەكانی خاوەن موڵكەكانی سۆمەری دەستبەكار بوون. بەهۆی ئەوەشەوە، دواى ساڵانێك كاركردن و خزمەتكردن بە خاوەن موڵك و بازرگانە سۆمەرییەكان، توانییان بگەنە داراییەكی باش و پۆلێكی دەوڵەمەندیان لێ دروست ببێت.

ئەو ڕووداوەش هانى دەسەڵاتدارانی كاشیی دا، لە مەڵبەندەكانی خۆیانەوە، شاڵاوێكی سەربازی بكەنە سەر وڵاتى سۆمەر و داگیرى بكەن. ئەوە رووداوەش كەوتە سەردەمی پادشاكەیان (كوریكالزو) كاتێك لە ساڵى (1695 پ.ز)دا پەلاماری خاكی سۆمەر و بابلی دا و داگیری كرد. ئامانجی كاشییەكانیش لەو شاڵاوە، گەیشتن بوو بە زەوییە كشتوكاڵییە بەپیتەكانى سۆمەری و بابلی.

بە گەیشتنی كاشییەكانيش بەو خاكە، سەردەمێكی نوێ لە دەسەڵاتدارێتیى وڵاتى سۆمەر و بابل دەستی پێكرد، كە سەردەمی دەسەڵاتدارێتیی كاشییەكان بوو. ئەو قۆناغەش، تا ساڵى (1162پ.ز)ى درێژەی كێشا، كە خۆى زیاتر له‌ (پێنج سەدە) دەبينييەوە. لەگەڵ ئەوەشدا شاڵاوى كاشییەكان بۆ سەر ئەو خاكە داگیركاری بوو، بەڵام بەپێى دەیان دەقی سۆمەری و بابلى، سەردەمی دەسەڵاتی ئەوان لەو ناوچەیە بە درێژترین سەردەمی مێژوویی وڵاتی سۆمەر و بابل تۆمار كراوە، كە ئاسایش و ئارامی تێدا بەرقەرار بووبێت.

ئەوەش بەهۆی ئەوەی، كەمترین ستەم ڕووی دا و ناوچەكە لە شەڕ و ململانێ بەدوور بوو. هەر بۆیە پێدەچێت شاڵاوی كاشییەكان تەنیا بۆ گەیشتن بووبێت بە داهاتی ناوچەكە بۆ خزمەتى هەموان، نەوەك دروستكردنى شەڕ و ململانێ و ناكۆكی.

لێرەوە ناوی (كاشییەكان) وەك پێكهاتەیەكی نەژادیی كەوتە نێو ناوان و بەشێكى مێژووەكەیان لەلایەن سۆمەری و بابلییەكانەوە بۆ داهاتوو پارێزرا. واتە ئەگەر سۆمەری و بابلییەكان نەبوونایە، یان كاشییەكان پەیوەندییان بە كێڵگە كشتوكاڵییەكانی سۆمەرى و بابلييەكانەوە نەكردایە و لە ڕێگای بایەخی ئەو زەوییانەوە دەستیان نەگەیشتایەتە ئەو خاكە، ئەستەم بوو ناوێكیان لە مێژوودا هەبێت، تەنیا لە ڕێگای هەندێك شوێنەوار و هەڵكەنراوەوە نەبێت.

بەپێى ئەو تۆمارانەش بێت، ڕۆڵ و پێگەیان لەسەر بنیاتنانی شارستانیەت و ڕەوتی مێژوو بەرچاوە. وەك دروستكردنى شاری (كۆریكالزو) لە باكووری خۆرئاوای شاری (بابل)، لەلایەن پادشای كاشی (كوریكالزو)، كە هەر بە ناوی خۆیەوە ناوی نا. ئەو شارەی دواتر بە (عەقەرقووف) ناسرا. تەنانەت بڕواش وایە (قەڵای زەقوورە) لە باشووری عێراقی ئەمڕۆ، بۆ سەردەمی ئەم پادشایە بگەڕێتەوە و لەلایەن ئەوەوە بنیات نرابێت.

سەرباری ئەو بوارەش، بایەخیان بە كشتوكاڵ و ئاژەڵداری و پیشەی دەست دا. كاروباری باجیشیان ڕێك خست و داڕشتەوە، تا خزمەت بە ئابووریى وڵاتەكەیان بكات. هەموو ئەوانەش پێویستى بە دۆخێكى ئارام هەبوو، تا پشتیوانیی بكات. هەر بۆیە پادشاكانی كاشی زەمینەى ئەوەیان ڕەخساند، تا ئابووریی دەسەڵاتەكەیان گەشە بكات و دەرفەتی خزمەتكردنیان لە چەندین بوار پێ بدات.
ئەوەش وای كرد لەپاڵ باشبوونى دۆخی دارایی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیان، ئەدەب و وەرگێڕان گەشە بكات. دیارە پشتیوانیی كاشییەكان بۆ بەرهەمی ئەدەبی و كاری وەرگێڕان لەوەوە سەرچاوەی گرتبوو، تا خزمەتی زیاتر بە بوارەكانی ترى ژیانیان و سيستەمى سياسیيان بكات و دەسەڵاتێكی تۆكمە بنیات بنێن.

هەر بۆیە كار بۆ وەرگێڕانی نووسراوەكانى (سۆمەری، ئەكەدی، بابلی، ئاشوورى، میسرى كۆن) بۆ سەر زمانی كاشی كرا. زمانی كاشیش لقێكی زمانی هیند و ئەوروپایی و زمانی سەردەمی فەرمانڕەوایەتیی كاشییەكان بوو. بەتایبەت لەو كاتەى فەرمانڕەوایەتیی وڵاتی سۆمەر و بابلیان كرد. ئەم دۆخەش بەردەوام بوو، تا ئەو كاتەی دەوڵەتەكەیان لەسەر خاكی سۆمەر و بابل، لە ئەنجامی هاوپەیمانیی (ئاشووری- ئیلامی) كۆتایی هات.

ئەوەش كاتێك هەردوولا لە هاوپەیمانییەكی سیاسی و سەربازیدا بڕیاری لێدانی دەسەڵاتى كاشییەكانیان دا. بەو هۆیەشەوە ئاشوورییەكان لە باكوور و ئیلامییەكان لە خۆرهەڵاتەوە پەلاماری دەوڵەتى كاشییان دا و لە ساڵى (1162پ.ز) شارى (كۆریكالزۆ)یان داگیر كرد و كۆتاییان بەو دەوڵەتە هێنا، بەڵام بوون و هێزی ئەوان لە مەڵبەندی دێرینی خۆیان هەر بەردەوام بوو.