لۆللۆ: کوردستان و كورد لە مێژوودا

لۆلۆبییەكان دووەمین كۆمەڵ و دانیشتوانی كوردستان بوون لە قۆناغی مێژووى كۆندا، ناویان چووبێتە تۆمارەكانی مێژووەوە. دەركەوتنی ئەوانیش بۆ سەرەتاكانى هەزارەی سێیەمى پێش زایین دەگەڕێتەوە، كاتێك لە تۆمارى پادشایانی سۆمەری و ئەكەدی و ئاشووری، یەك لەدوای یەك ناویان هێنراوە. ئەوەش بەو مانایە بووە، كە لۆلۆبییەكان هاوسەردەمی (سێ) زلهێزى عێراقی كۆن بوون.

سۆمەرییەكان لە تۆماری (سۆشین)ى چوارەمین پادشاى شارى ئوور، ئاماژەى بە (سێ) لایەنی گرنگی ژیانى ئەوان داوە. یەكەمیان وەك كۆمەڵێكى دامەزراوەیی باكووری خۆرهەڵاتى سنوورى دەسەڵاتیان تۆمارى كردوون. دووەم، توانیویانە لە قۆناغێكدا دەسەڵاتێكى ناوچەیی دروست بكەن، كە ناوی (میرنشینى خەمازی) بووە. ئاماژەى سێیەمیش لەلایەن سۆمەرییەكانەوە، تۆماركردنى (دوو) دەسەڵاتدارى لۆلۆبییەكان بووە بە ناوەكانی (نەمخانی) و كوڕەكەى (لۆنا).

یەكەمیان لەنێوان ساڵانى (2113- 2109 پ.ز) فەرمانڕەوایی كردووە. دووەمیشیان، كە كوڕەكەى بووە، لەنێوان ساڵانى (2109- 2103 پ.ز) فەرمانڕەوایى میرنشینى خەمازی كردووە. ئەكەدییەكانیش لە كاتى ململانێیان لەگەڵ گوتییەكان، ئاماژەیان بە بوونى پێكهاتییەكی تر كردووە، كە هاوسێى گوتییەكان بوون، بە ناوی (لۆلۆبیوم)، كە هەر لۆلۆبییەكان بوون.

ئاشوورییەكان ئاماژەیان بە دەسەڵاتدارێتیى لۆلۆبییەكان بەسەر ناوچەى (زاموا)ەوە كردووە، كە مەبەست لەو ناوچەیەی (سلێمانیی ئێستا) بووە. تەنانەت ئاماژەیان بە چەندین شەڕ و ململانێى خۆیان لەگەڵ لۆلۆبییەكان كردووە، لە ناوچەكانى (بیث یون- بیتوێن) و (بیث سیان- بازیان) و (ئازیرۆ- ئەزمر)دا. بەپێى تۆماری ئاشوورییەكانیش، لەو شەڕانەدا ڕووبەڕووی بەرگریى سەختى لۆلۆبییەكان و تەكنیك و هونەری جەنگی بوونەتەوە. هەموو ئەوانەش ئاماژەن بە مێژوو و دەسەڵات و هێزی ئەو كۆمەڵەی كوردستان لە كۆندا.

دواى بەدواداچوونمان بۆ مێژووى لۆلۆبییەكان، گەیشتووینەتە ئەوەی، كە دەسەڵاتى ئەوان لە ناوچەكانی هەورامان و شارەزوورەوە بەرەو ناوچەی سلێمانى و شارباژێر درێژ بووەتەوە و گەیشتووەتە ناوچەكانی بیتوێن و پشدەر، لە راپەڕین و گەرمیانى ئێستا. ئەمەو لە قۆناغى دواتردا، توانیویانە میرنشینی (خەمازی) دابمەزرێنن و بەو دەسەڵاتەوە فەرمانڕەوایی ئەو ناوچانە بكەن.

خاڵى گرنگ و هێزى ئەم میرنشینەش ئەوە بووە، كە پەیوەندیی سیاسی و بازرگانیی لەگەڵ (میرنشینى ئێبێلا) بووە، كە سنووری دەسەڵاتى كەوتووەتە خاكى سووریا لە ناوچەی حەلەب. كاتێكیش لە مێژووى پەیوەندیی نێوان ئەو دوو میرنشینە دەكۆڵینەوە، دەگەینە ئەوەی، كە بوونى ئاڵوگۆڕى بازرگانی لە ناوچەی شارەزوورەوە بۆ سلێمانی و دواتر بۆ سنوورى خاكى سووریا، تا بگاتە میرنشینی ئیبێلا، سنوورێك لەنێوانیاندا بووە، كە قەڵمڕەوى ئیمپراتۆریی ئاشووری بووە.

ئاشوورییەكانیش نەیاری سەرسەختى هەردوو میرنشینەكە بوون، بۆیە ئاسایی ئەو ئاڵوگۆڕە بازرگانییە، بە ناوچەكانی باكووری دەسەڵاتى ئاشوورییەكان ئەنجام دراوە، نەك قەڵمڕەوی سنووری ئیمپراتۆریی ئاشووری. ئەو ناوچەیەش سەرەڕێی كاروانی بازرگانیی ئەو (دوو) دەسەڵاتە بووە، كەوتووەتە باكووری كوردستانى ئەمڕۆ. بەو پێوەرش بێت، ئالوگۆڕەكە بەنێو خاكی كوردستاندا كراوە. هەر بۆیە زۆر پێدەچێت نەژادى هەردوو میرنشینەكە یەك و یەك پێكهاتەی نەتەوەییان بووبێت.

خاڵێكی تر لە مێژووى لۆلۆبییەكان ئەوەیە، كە سەرباری بۆچوونى جیاواز لەسەر ڕیشەی ناوەكەیان (لۆلۆ، لۆلۆبی، لۆلۆبیوم، لۆلۆبیون)، كۆمەڵێكی چیانشین و كوردستانی بوون. هەروەها لەگەڵ كۆمەڵى (سوئییەكان) لە قۆناغێكدا ناویان هێنراوە. واتە لە قۆناغێكدا هاوسەردەمی یەك بوون، كە ئاسایی لۆلۆبییەكان دواى سوئییەكان ناویان چووەتە تۆمارەكانی مێژووەوە. بەوەش سوئییەكان لە سنووری پارێزگای هەولێرى ئێستا و لۆلۆبییەكانیش لە سنووری پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە و هەردوو ئیدارەی راپەڕین و گەرمیان دەسەڵاتدار بوونە.

جیاواز لەو تۆمارانەش، لە سەرچاوە مێژووییەكاندا ئاماژە بەوە كراوە، كە لۆلۆبییەكان خاوەن زمانى خۆیان بوون، كە نزیكایەتیيان لەگەڵ زمانی ئەكەدییەوە هەبووە و نووسینی بسمارییشیان بەكار هێناوە، بەڵام ئەوە بەو مانایە نەبووە، كە تەنیا بەهۆی نزیكایەتیی زمان و نووسینەوە، لۆلۆبییەكان لە نەژادی ئەكەدی و سۆمەری بن، چونكە ئاسایی لەنێو زمانەكاندا هەمیشە نزیكایەتی هەبووە. هەروەها نووسینی بسماریش لەپاڵ نووسینی هیرۆگلیفى میسرییە كۆنەكان، دوو شێوازی نووسینی پێكهاتە و كۆمەڵەكانی هەزارەكانی سێیەم بۆ یەكەمی پێش زایین بوون.

لەلایەكی دیكەوە لۆلۆبییەكان لە ڕووی ئابوورییەوە پشتیان بە كشتوكاڵ و ئاژەڵداری و بازرگانی و پیشەی دەست و باج بەستووە. بە ئاستێك، بەروبوومەكانی دانەوێڵە لای ئەوان لە باشترین دانەوێڵەى سەردەمەكە بوونە و لە بازاڕەكانی سۆمەری و ئەكەدی و ئاشووری، تا بە سنووری قەڵمڕەوی میرنشینی ئێبێلا، چاویان لەسەر بووە و كڕیاریان هەبووە.