دەوڵەتى ماد و ناسنامەى دەوڵەتێكی كوردستانى

(دەوڵەتى ماد) بە یەكێك لەو دەوڵەتە بەهێزانەى كوردستان دادەنرێت، لە قۆناغی مێژووى كۆندا، كە لەنێوان ساڵانی (700- 550پ.ز) فەرمانڕەوایەتیی خاكى كوردستانی كرد. مێژوونووسان ئاماژە بەو دەكەن، كە لە نیوەی دووەمی سەدەی هەشتەمی پێش زایین، مادەكان لەلایەن پیاوێكی ئازا و بۆیرەوە، بە ناوی (دیاكۆ یان دیۆكس) سەرۆكایەتیی دەكرا.

(دیاكۆ)ش دوای ئەوەی دەوڵەتى مادی لەسەر بنەمای یەكێتییەكی هۆزایەتیی (حەوت) هۆزی هەرێمى مانناى خۆرهەڵاتى كوردستان دامەزراند، (هبگباتانا- هەمەدانى ئێستاى) كردە پایتەختى دەسەڵاتەكەى و سنووری دەسەڵاتەكەی گەیاندە باشووری خۆرهەڵاتى شاری (نەینەوا)ى پایتەختى ئیمپراتۆڕیی ئاشوورى. لێرەوەش (هیرودوت)ی مێژوونووسى گەورەی یۆنانیى كۆن، بە دامەزرێنەری (دەوڵەتی ماد)ی دادەنێت. ئەم پادشایەش دوای ساڵانێك ململانێ لەگەڵ ئاشوورییەكان، دواجار لە ساڵى (733پ.ز) لە دەروازەی شارى (نەینەوا) بە دیلى كەوتە دەست ئاشوورییەكان و لە زینداندا مایەوە، تا كۆچى دوایی كرد.

بەو ڕووداوەش، دەسەڵات كەوتە دەست كوڕەكەى (فراورتیس)، كە لەنێوان ساڵانى (673– 653پ.ز) فەرمانڕەوایی دەوڵەتی مادی كرد. ئەمیش دوای (بیست) ساڵ دەسەڵات، لەبەردەم شارى (نەینەوا) و لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئاشوورییەكاندا كوژرا. ئەوەش لەكاتێكدا بوو، كە كوڕەكەی (كەی ئەخسار یان كەیخەسرەو) بەهۆی كەمیی تەمەنی، نەیتوانی بگاتە دەسەڵات. هەر بۆیە سكیسەكان ئەو هەلەیان قۆستەوە و بۆ ماوەی (بیست) ساڵ دەستیان بەسەر دەوڵەتی ماددا گرت و كودەتایان لە بنەماڵەی دەسەڵاتدارى ماددا كرد. ئەوەش تا ئەو كاتەی (كەی ئەخسار) گەورە بوو و جڵەوی دەسەڵاتی لەدەست سكیسەكان دەرهێنا.

دواتر (هیگباتانا)شی كردەوە بە پایتەختی وڵاتەكەی و ئاوەدانی كردەوە. بۆ ئەم مەبەستەش، هەوڵی دا لەلایەك هێمنی و ئاسایشی وڵاتەكەی دەستەبەر بكات. لەلایەكى تر بۆ بەرپەرچدانەوەی ئاشوورییەكان، سوپایەكی بەهێز ڕێك بخات. سەرئەنجام لە ساڵی (615پ.ز) هێرشی كردە سەر (نەینەوا)ی پایتەختی ئاشوورییەكان، بەڵام لە ئەنجامی بەرەنگاری و بەرگریی توندی ئاشوورییەكان، (كەی ئەخسار)، ناچار بە پاشەكشە بوو و ڕووی كردە شاری (ئاشوور)ی پایتەختی پێشووی ئاشوورییەكان و داگیری كرد.

دواى ئەم سەركەوتنەش، پادشای كلدانی (نەبوبڵاسەر- نبوبڵاصر) كەوتە خۆی بۆ هاوكاریكردنی پادشای ماد، تا لە ئەنجامی ڕووخاندنی ئیمپراتۆڕیی ئاشووری بەشێكی ناوچەكانی ئاشوورییەكانی دەست بكەوێت. ئەمەش خواستێكى گەورەى (كەى ئەخسار) بوو، تا دۆستایەتى نەیارێكى گەورەى ئاشوورییەكان بكات و بە هاوپەیمانیەتییەك ئیمپراتۆڕیی ئاشووری لەناو ببات. بۆ ئەم مەبەستەش پەیمانێك لەنێوانیاندا واژۆ كرا.

بەپێى ئەو پەیمانە (كەی ئەخسار) كچەكەى خۆى بە ناوى (ئامیتس) دا بە (نەبوخوز نوسەری كوڕى نەبوبڵاسەر)ى پادشاى كلدانى، تا لەبەرامبەردا هاوكاریی مادەكان بۆ هێرشكردنە سەر (نەینەوا) بكات. ئەوە بوو دواجار لە ساڵی (612پ.ز) لەسەر دەستی هاوپەیمانییەتیی (میدی– كلدانی) شارى (نەینەوا) داگیر كرا و ئیمپراتۆڕیى ئاشووری ڕووخا. دواى ئەو ڕووداوەش، دوایەمین پادشای ئاشووری (ئاشوور ئۆبڵەت) لە شاری (حەران) لە ساڵی (610پ.ز) كوژرا. بەم شێوازەش ئیمپراتۆريى ئاشووری كۆتایی بە دەسەڵاتی هات و ناوچەكانی لەنێوان هەردوو دەوڵەتی (ماد و كلدانی) دابەش كرا.

دوای كۆچى دوایی (كەی ئەخسار)یش، كوڕەكەی (ئەستیاگز) شوێنی گرتەوە. ئەو پادشایەش لای عەرەبەكان بە (ضحاك) و لای كوردەكان بە (ئەژدەهاك) ناسرا، بەهۆى خەریكبوونى بە ڕابواردن و خواردنەوەوە، لە بەڕێوەبردنی وڵات دوور كەوتەوە، تا سەرەنجام كچەزاكەی (كورش) توانی لە پیلانێكدا بیكوژێت. بەم ڕووداوەش دەسەڵاتی لەدەست مادەكان دەرهێنا و كەوتە دەست پارسەكان. ئەوەش دواى ئەوەى (كۆرشى هەخامەنشینى) لە ساڵی (550 پ.ز) دەوڵەتی مادى ڕووخاند و (دەوڵەتی ئەخمینی)ی لە شوێنی دامەزراند.

ئەوەی مایەی سەرنجە بخەینە پاڵ ئەوەیە، كە مادەكان بۆ شەڕەكانیان و بەرنگاربوونەوەی دوژمنانیان (خەنجەر، شمشێر، ڕم، تیر، كەوان) و ڕەشەوڵاخیشیان بۆ گواستنەوەی پێداویستیی جەنگی و شمەك بەكار هێناوە. زمانى گفتوگۆشیان زمانی پەهلەویی كۆن بووە، كە بە (ئاڤێستایی) ناسراوە. نووسینیشیان نووسینی دەوڵەتی ئورارتوو بووە، لەگەڵ بەكارهێنانی نووسینی هیرۆگلیفی و بسماری.

باوەڕى ئایینیشیان لەسەرەتادا پەرستنی دیاردە سروشتییەكان بووە، بەڵام دواى دەركەوتنی (زەردەشت كوڕى پورشاسب/660- 583پ.ز) و بانگەشەكردن بۆ پەیامەكەى (ئایینی زەردەشتی) لەپاڵ پەرستنی دیاردەی سروشتی، بوونە هەڵگرانی ئەو ئایینە. هونەریش تا ڕادەیەكی باش پێشكەوتوو بوو، پاشماوەی گۆڕستان و ئەشكەوتەكانی (قەزقەپان، كوڕ و كچ) بۆ بەرپرسانى ماد دەگەڕێتەوە، لایەنی هونەری بیناسازیی گەورەی پێوە دیارە. تەنانەت شوورا قایمەكانی دەوری شارەكانیان و قەڵا بەرزەكانیان (دوو) دیاردەی شارستانییەتى مادەكان بوون لە مێژوودا.