دەهلران لە ڕووی ژمارەی دانیشتوانەوە دووەم شاری پارێزگای ئیلامە و لە ڕووی قەبارەوە یەکەم شاری ئەو پارێزگایەیە کە هاوبەشترین سنووری ئەو پارێزگایە لەگەڵ عێراقدا هەیە، زمانی کوردی بە شێوەزاری لەکی و لۆری زمانی هاوبەشی ئەم شارەیە . خەڵکی ئەم شارە شیعەن. خێڵەکانی سادات، جەیرۆند، ماموس، باپیروند و کایدخوردە لە خێڵە سەرەکییەکانی ئەم شارەن.

دانیشتوانی شاری دێهلران لە کورد و لوڕ و عەرەب پێکهاتوون، کورد و ڤێلێر خەڵکی ڕەسەن و دێرینی شاری دێهلرانن و لە ڕابردووی دوورەوە پێکەوە و یەکگرتوو بوون لە بەرگریکردن لە سنوورەکان و پاراستنی ئاسایشی ئەم ناوچە سنوورییە .بەو پێیەی لە ناوچەیەکی سنووری زۆر هەستیار دەژین و لە ڕابردووشدا بەردەوام ڕووبەڕووی تاڵانکردنی عەرەبی سنووری بوونەتەوە، بۆیە هەمیشە هاوکاریان دەکرد بۆ پاراستنی ئاسایش لە ناوچەکانی ژیانیان، و لە خۆشی و ناخۆشی یەکتردا بەشداربوون، ئەوان لەسەر... هەمان ڕێگا.

زۆرینەی دانیشتوانی دێهلران کوردن و بە شێوەزاری کوردی پشتکۆهی باشوور قسە دەکەن. ڕەزم ئارا لە ساڵی ١٣٢٠دا باسی دانیشتوانی کورد دەکات بە ٥ هەزار ماڵ و نووسەری کتێبی "ئیلام دوای شۆڕشی سپی" هەروەها باسی دانیشتوانی کورد لە ساڵی ١٣٥٢ دەکات کە نزیکەی ١٢ هەزار ماڵ بووە.

لوڕەکانی دانیشتووی شاری دێهلران لە خێڵی قەیدخۆردەن، لە ساڵی ١٣٢٠دا ڕەزم ئارا باسی دانیشتوانی ئەم خێڵە دەکات بە ١٥٠ ماڵ، نووسەری کتێبی ئیلام لە دوای شۆڕشی سپی هەروەها ژمارەی دانیشتوانی خێڵی قەیدخۆردە لە ساڵی ١٣٥٢دا بە نزیکەی "٥٠٠" ناوی هێناوە ماڵەکان".

هەروەها عەشیرەتی دیناروند دانیشتوانی قەزای موسیان پێکدەهێنن. ڕه‌زم ئارا له‌ ساڵی ١٣٢٠ دا دانیشتوانی ئه‌م خێڵه‌ی به‌ سه‌د ماڵ هێناوه‌ و نووسه‌ری کتێبی ئیلام دوای شۆڕشی سه‌فید له‌ ساڵی ١٣٥٢ دا به‌ "نزیکه‌ی سه‌د ماڵ" باسی دانیشتوانی عه‌شیره‌تی دینارند کردووه‌.

ئەو عەرەبانەی کە ئێستا لە ناوچەکانی باشووری شاری دێهلران و لە دەشتی عەباس و بەدرێژایی کەرتی سنوور لە گوندەکانی دەوروبەری شاری موسیان دەژین، لە سەردەمی پارێزگارەکاندا هاووڵاتیی عێراقی بوون، و تەنیا بۆ چەند مانگێکی ساڵ لە... وەرزی پایز و زستان بە پێدانی کرێی لەوەڕاندن لە دەشتەکانی باشوور، لە سەردەمی ڕەزا شادا، دوای دەستبەسەرداگرتنی ناوچەی پشتکۆ لەلایەن هێزە ناوەندییەکان و هەڵهاتنی پارێزگاری پشتکۆ بۆ عێراق، کاروباری سیاسی و کۆمەڵایەتی لە... ناوچەی ئیلام بۆ ماوەیەک پەک خرا و زۆرێک لە خێڵە کوردییەکانی دانیشتووی پاغێ بە ناچاری دەربەدەری بوون و ڕوویان لە ناوچەکانی دیکە کرد و گواسترانەوە و نیشتەجێ کران و ئەمەش بووە هۆی ئەوەی عەرەبەکان بە ئاسانی لە عێراقەوە کۆچ بکەن و لە ناوچەکانی باشووری دێهلران نیشتەجێ بن شار و وەرگرتنی ڕەگەزنامەی ئێرانی.