بارودۆخی فەرهەنگیی كوردستان لە سەردەمی دەسەڵاتداریی فارس و یۆنانی و رۆمانییەكاندا

بارودۆخی كۆمەڵایەتی، لایەنێكی دیکەی ژیانی كوردستان و وابەستەی كۆمەڵگاى كوردستان بوو. خودی بوارەكەش پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆى بە هەر یەك لە بوارەكانى (سیاسى، ئابوورى و ئایینى)یەوە هەبوو. لەم بوارەدا، پێكهاتەی كۆمەڵگاى كوردستان لە (چوار) توێژ پێكهاتبوو. ئەوانیش (دامانا) پیاوانی دەوڵەت و خاوەن موڵك و دەرەبەگەكان و پیاوانی ئایینى. (ویس)یش بازرگان و كاسبكار و پیشەوەرەكانى دەگرتەوە. (شوئیترا)یش لە جووتیار و زەحمەتكێشەكان پێكهاتبوو. (دهیو)ش مەبەست لە كۆیلەكان بوو.
ئەو پۆلێنكردنەش وابەستەی زۆرینەی كۆمەڵگاكانی قۆناغی مێژووی كۆن بوو. سەرۆكى خێزان كە پێگەیەكی گەورەی هەبوو لە كۆمەڵگادا، پێی دەگوترا (مانبز). بەو پێیەشی لەو سەردەمەدا گوندەكان سەرچاوەی ژیان و هێزی دارایی و بنەمای هێزی شارەكان بوون، گەورەی گوندەكان نەك هەر پێگەیەكی بەرزی كۆمەڵایەتیی هەبوو، بەڵكوو پێگەیەكی سیاسی و ئابوورییشی هەبوو.
ئەوان باڵاترین توێژ و دەسەڵاتى ناوچەیی خۆیان بوون، كە پێیان دەگوترا (ویسبز). مەبەستش لەوان (ئاغا) یان (كوێخا) وەك جێدار و بریكاری ئاغاكان بوون. ئەو پۆڵێنكارییەش بۆ كۆمەڵگاى كوردستان لەو سەردەمەدا، دیاردەیەكى لەپڕ و خۆڕسك نەبوو، بەڵكوو پایەى ئابوورى و دەسەڵاتى ئایینى و لە سەرووشیانەوە دەسەڵاتدارێتیى سەردەم دروستى كردبوو. بە بۆچوونى كۆمەڵانى خەڵكیش، بوونی توێژێكی باڵا لە دەسەڵات، سا ئەوە لە گوندەكانی بووبێت، یان لە ناوچە و ویلایەت و دەوڵەتەكەدا، دیارییەكى خودایى بوو لە ئاسمانەوە بۆ بنەماڵەیەكى دیاریكراو هاتبوو، تا دەسەڵاتداریی گوند و ناوچە و ویلایەت و دەوڵەتەكەیان بكات.
ئەوەش وای كردبوو، بە پیرۆزی سەیری دەسەڵاتداران و بەرپرسان و گەورەكانی وڵات بكرێت. تەنانەت پشت تێكردن و بەپیرۆز سەیرنەكردنیان بە تاوانێكی گەورە ئەژمار دەكرا. مامۆستا و پیاوانی ئایینییش ڕۆڵیان لەو پیرۆزكردندا هەبوو، چونكە ئەوان وەك كۆڵەكە و پایەی پاراستنی دەوڵەت و دەسەڵاتەكان ناسرابوون. هۆیەكەش ئەوە بوو، كە لەلایەك دەوڵەتەكانی ئەو سەردەمە ئایینی بوون. لەلایەكی دیكەوە ئەوان پایەیەكی بەرزیان لە دەوڵەتەدا هەبوو، جگە لەوەی مووچەی تایبەتیان لە دەوڵەت وەردەگرت و لە هەموو جۆرە باجێكیش بەخشرابوون.
هەر بۆیە لە بەرژەوەندییان بوو بانگەشە و داكۆكی لە دەسەڵات و دەسەڵاتدارەكان بكەن. تەنانەت وایان بڵاو دەكردەوە، كە ئەوە بڕیاری پەروەردگارە، ئەوان وەك زەحمەتكێش و جووتیار و كرێكار و پیشەوەر دروست بوونە و كەسانی دیکە بازرگان و خاوەن موڵك و دەسەڵاتدار، بۆیە دژایەتیكردنى ئەوان تاوانێكى گەورە بوو. هەر لەژێر ئەو بانگەشەیەشدا، شەڕی نەیارانى گەورەی گوند و والى و دەسەڵاتدارانی وڵاتیان پێ دەكرا.
بە دیوێكی دیکەدا، جووتیار و پیشەوەران سەرباری كاری خۆیان، ئاراستەی بەرەكانی شەڕ دەكران و دەبوونە سەرباز. واتە هەر جووتیار و پیشەوەرێك لە یەك کاتدا جووتیار و پیشەوەر و سەربازیش بوو. چارەنووس و ژیان و گوەزرانیشیان بەدەست گەورەكانیانەوە بوو. بەمەش لەو قۆناغەدا هیچ یەك لە سەربازانى دەوڵەت و پیشەوەر و كاسبكار و جووتیار و شوانەكان، نە پرسیان پێ دەكرا و نە ڕۆڵیان لە بارودۆخ و چارەنووسى سیاسى و شەڕەكاندا هەبوو. لە بەرامبەردا، ئەمان ئامرازى جێبەجێكەرى داوا و فرمانەكانى ئیمپڕاتۆر و بەرپرس و فەرمانڕەواى ویلایەت و گەورەى گوندەكانیان بوون.

كاتێكیش ئیمپراتۆڕی ساسانی دامەزرا، زاراوەی (كاست) بۆ توێژەكانی كۆمەڵگا بەكار هات و ناوچە كوردنشینەكانیشی گرتەوە. لەسەر فرمانی (ئەردەشێر كوڕى بابەك)یش، كۆمەڵگای ساسانی لە (چوار) توێژەوە بۆ (حەوت) توێژ زیاد كرا، كە (بنەماڵەی ساسانى، بەرپرسە باڵاكانی دەوڵەت و خاوەن موڵكەكان، فەرماندە سەربازی و هێزە چەكدارەكان، پیاوانی ئایینى، بازرگان و پیشەوەر و كاسبكاران، جووتیار و زەحمەتكێشان، كۆیلەكان) بوون.
لە فرمانێكی شاهانەشدا هەر توێژێكی بە بۆماوەیی هێشتەوە و هیچ ئەندامێكى ئەو توێژانە مافى گۆڕینى توێژەكەیان نەبوو. واتە بۆ جووتیارەكان نەبوو توێژی خۆیان بۆ پیشەوەرى یان پیاوانى ئایینى بگۆڕن. هەروەك ئەوەی بۆ توێژی پیاوانی ئایینى و بازرگانەكانیش نەبوو توێژی خۆیان بۆ سەرووتر یان خوارتر بگۆڕن. بەمەش بنەمایەكى جێگیرى بۆ سەرجەم توێژەكان دانا و ئەرك و كار و مافەكانیانى بۆ دیاریكردن و ڕێوشوێنى پێویستى بۆ گرتنە بەر. ئەم دیاردەیەش بەپێچەوانەى سەردەمەكانى پێش خۆى و تەنانەت هاوسەردەمەكەى (ئیمپراتۆریى ڕۆما)ش بوو.
ئەو پێكهاتانەی ناوچە كوردنشیینەكانیش، كە لە خزمەتی سەربازیدا بوون، مانگانە مووچەى بەردەوام و ئازووقە و پێداویستییەكانی جەنگیان بۆ دابین دەكرا، تا لە بەرەكانى شەڕ بمێننەوە و توێژەكەیان بەجێ نەهێڵن و ڕانەكەن. ئەوانەیشی لە خزمەتی خاوەن و موڵك و دەرەبەگەكاندا بوون، بەو زەوییەی پێیان درابوو، ژیان و گوزەرانی خۆیان پێ دابین دەكرد. توێژى پیاوانى ئایینییش جۆراوجۆر بوو، چونكە كوردستان پێگەی چەندین ئایینى وەك (بتپەرەستی، میترایی، ئێزدیایەتی، جوو، زەردەشتى، بوودایی، كاكەیی، مەسیحی، سابیئەی مەندایی) بوو.
دیارە ئەمە جیاواز لە باوەڕى خەڵكەكە، كە هەر كۆمەڵە و سەر بە پەیڕەوێكی ئایینى بوو. لەنێو ئەوانیشدا پەیڕەوانی زەردەشتی و مووغ و گەورە پیاوانی زەردەشتی ڕۆڵى بەرچاویان لەنێو قەڵمڕەوی دەوڵەتانی (هەخامەنشی، ئەشكانی، ساسانی) هەبوو، چونكە ئایینى ئەو دەوڵەتانە زەردەشتی بوو. بتپەرستانیش، تا ساڵى (313ز) ڕۆڵى كاریگەریان لەنێو قەڵمڕەوی ئیمپراتۆڕییەكانی (یۆنانی و ڕۆمانی)دا هەبوو. دواى ئەو ساڵەش، ڕۆڵى پیاوان و پەیڕەوانی مەسیحی لەنێو قەڵمڕەوەی ئیمپراتۆڕیی بێزەنتى زیادی كرد، چونكە لەلایەن (قوستەنتینی یەكەم) ئیمپراتۆڕیی ڕۆمانى، ئایینى مەسیحی كرایە ئایینى فەرمیی دەوڵەتەكەى. بەوەش ئەو فرمانە و ئازادیدان بەو ئایینە، ناوچە كوردستانی و كوردنشینەكانی نێو سنووری دەوڵەتەكەی گرتەوە.
لێرەوە كۆمەڵگای كوردی لە كوردستان و لەو سەردەمەدا كەوتبووە ژێر كاریگەریی یاسا و دابونەریت و بەها كۆمەڵایەتییەكانی وڵاتانی سەردەستی داگیركاری كوردستان، سەرباری مانەوەی دابونەریت و بەها كۆمەڵایەتییە كوردەوارییەكانیش، هەر لە پۆشاك و جوانكاری و ڕازانەوەی ماڵ و خانوو و باڵەخانە و دوكان و بازاڕەكان، تا بە خواردن و ڕێوڕەسمەكان دەگات، سەرچاوەیەكی وەها لەبەردەستدا نییە، تا جۆرى پۆشاك و جوانكاری و رازانەوەی ماڵ و خواردن و خواردنەوە و ژیانی ڕۆژانەی گوندنشینی كوردى، یان شارەدێ و شارۆچكە و شارێكی كوردستانمان بۆ بگێڕێتەوە.
بەڵام گومانی تێدا نییە، كە مانەوەی سەدان دابونەریت و ڕێوڕەسمی كۆمەڵایەتی، لەوانە شایی و زەماوەند و پۆشاكی كوردی و بابەتەكانى جوانكاری، شاهیدی ئەوەن، كە كۆمەڵگای كوردی لە سەردەمانێكی زۆر كۆنەوە، خاوەنی پۆشاك و جوانكاری و ڕێوڕەسم و شایی و زەماوەند و دابونەریتی تایبەت بە خۆی بووە و لە هیچ كۆمەڵ و پێكهاتە و نەتەوە و گەلێكی دیکەوە وەری نەگرتووە

دۆخى فەرهەنگیی كوردستان لەو سەردەمانەدا دۆخێكی (ئایینى- ناوچەیى) بوو. بڵاوبوونەوەى ئەو ئایین و بیروباوەڕانەى ئاماژەیان پێ درا، ڕۆڵى خۆیان لە پەروەردەكردنى ئاستى فەرهەنگى تاكەكانى كۆمەڵدا هەبوو، بۆیە لەگەڵ ئەوەى سیستەمە سیاسییەكانى ئەو قۆناغە، تا دامەزراندنى ئیمپراتۆریى ساسانى (ئایینى) نەبوون، بەڵام كاریگەریى ئەو ئایینانە بەسەر بڕیارە سیاسییەكان و بەڕێوەبردنى كاروبارى دەسەڵاتەكانى سەردەمەكەدا دیار بوو.
سەرەتا كوردستان لەژێر كاریگەریی فەرهەنگ و زمانی پارسیی هەخامەنشیدا بوو، پاشان كەوتە ژێر كاریگەریی فەرهەنگی یۆنانی، دواتر گەڕایەوە بۆ فەرهەنگی ئەشكانی و زمانی (پەهلەویی باكوور) واتە (پارسی ئەشكانی). بەدوایدا كەوتە ژێر كاریگەریی زمانی پەهلەویی ساسانی. ئەو كاریگەرییانەش هەموو لایەنەكانى ئەو بوارەى گرتەوە.

لەگەڵ ئەوانەشدا، شێوازى گفتوگۆ و مامەڵەى خەڵك بە زمانى ئاڤێستایى بوو، بەڵام ئەوە بۆ هەموو كۆمەڵانى خەڵكى دانیشتووی كوردستان نا، بەڵكوو بۆ بەشێكیان. وەك ئەوەی زمانى شارنشینان پەهلەوى و ئاڤێستایی و زمانى گوندنشین و كۆچەرییەكان (دوڕى)، واتە زمانی ناوچەیی بوو.
بە واتایەكى دیکە، هەر ناوچەیە و بە شێوەزارى تایبەت بە خۆی قسەی دەكرد و كاری ڕۆژانەی پێ ڕایی دەكرد. ئەمەو جگە لە بەكارهێنانى زمانەكانى (یۆنانی و لاتینى)، چونكە زمانی فەرمیی ئیمپراتۆڕییەكانى یۆنانی و ڕۆمانی و دواتر بێزەنتی بوون. بەربڵاویى ئەو زمانانەش ڕۆڵى خۆیان لە بەرزكردنەوە و بەرفراوانیى ئاستى فەرهەنگى كۆمەڵانى خەڵكدا هەبوو، چونكە زۆریی زمان و بەكارهێنانی، مانای فرەیی فەرهەنگ و كولتوور بوو.
جیاواز لەوانەش، بڵاوبوونەوەى (ئاڤێستا)، كتێبی پیرۆزی ئایینى زەردەشتی بە (زمانى پەهلەوى) و (تەورات) كتێبی پیرۆزی ئایینى جوو بە زمانی عیبری و (ئینجیل) كتێبی پیرۆزی ئایینى مەسیحی بە زمانی ئارامی و بەرهەمە فەلسەفییەكان بە زمانەكانى یۆنانى و سریانى، ڕۆڵیان لە پێشخستنی بواری فەرهەنگی و فرە زمان و فرە كولتووری كۆمەڵگای كوردیدا هەبوو.
لە ڕووى نووسینیشەوە، تا كۆتایی قۆناغی مێژووی كۆن و گەیشتنی ئایینى ئیسلام بە كوردستان، پیتى (ماسى سوراتى) لەناو كورد بەكار دەهات. لەگەڵ ئەوەشدا نووسینەكانی (ئارامى، سریانى، یۆنانى) بەكار دەهێنرا. ئەو پیتانەشى نووسینى ماسى سوراتیان دروست كرد و بە زمانى پەهلەویى ئاڤێستایی نووسران، (33) پیت بوون.
سەبارەت بەو بەرهەمانەشى لەو سەردەمەدا نووسران، (دوو) بەش بوون. بەشێكیان ئایینى و بەشەكەى دیکەیان بابەتى هەمەچەشن بوون. لە بابەتە ئایینییەكان (ئاڤێستا، دینكورد) بوون. لە بابەتەكانی دیکە (سیاسەت، ڕەوشت، تەندروستى، زانیاریى گشتى، وێژەیى، مێژوویى، ئەفسانە، چیرۆك، ... تاد) بوون. ئەو بەرهەمانەش بەهۆی ئەو خوێندنگایانەوە نووسران، كە لە شارە گەورەكاندا هەبوون. ئەو خوێندنگایانە هۆكاری پێگەیاندنی سەدان خەڵكی خوێنەوار بوون.
دواى گەڕانەوە بۆ بەشێك لە سەرچاوەكانی سەردەمەكە و دواتریش، ئاماژە بەوە كراوە، كە حەز و ئارەزووى بەرپرسانى ئەو قۆناغە و كاریگەریى فەرهەنگیی سەردەمەكە لەسەریان، ڕۆڵیان لە بەرەوپێشبردنى بیركردنەوەى كۆمەڵانى خەڵكیدا هەبووه، بەڵام پێناچێت ئەو لایەنە بۆ زۆرینەی كۆمەڵگای كوردی شۆڕ بووبێتەوە. هۆیەكەش ئەوە بووه، كە بەدرێژایی ئەو ماوەیە، كۆمەڵگای كوردى لە پەراوێزی دەسەڵات و ڕووداوەكاندا بوو، ئەوانەیشی لە دەوڵەتە یەك لە دوا یەكەكانی داگیركردنی كوردستاندا پۆستی باڵایان هەبوو، تا ئاستێك لە كۆمەڵگای خۆیان دابڕابوون و ئامادە نەبوون لەبەر ئەو پۆست و داهاتەی دەستیان كەوتووە، پەیڕەوی لە زمان و فەرهەنگی نەتەوەكەیان بكەن و دووچاری لێپرسینەوە و سزای بەرپرسانی دەوڵەت و گەورەكانیان بن.
هەر بۆیە، ئەوەی لەو سەردەمانەدا بەرهەم هات، بەرهەمی حەز و ویست و داواكاریی دەسەڵاتداران بوو، بە پشتیوانیی بەهرە و هەوڵ و ماندووبوونی توێژەكانی خوارەوە، كە لەنێویاندا هونەرمەندەكان هەبوون.
لەلایەكى دیكەوە، نابێت ئەوەش لە یاد بكەین، كە دروستكردنى ئەو شار و كۆشك و تەلار و پەرستگا و باڵەخانانە و ڕازاندنەوەیان بە جوانترین شێوازى هونەرى بیناسازیى سەردەم و بەكارهێنانى وێنەى جۆراوجۆر و پەیكەرسازى تیایاندا، بۆ چاكەی ئەو وەستا و كرێكار و هونەرمەندە پەیكەرتاش و وێنەكێشانە دەگەڕێتەوە، كە ناو و ناوبانگێكی مێژووییان بۆ مێژووی ئەو دەوڵەت و دەسەڵاتدارانە پەیدا كرد، چونكە بەناوى ئەوان و سەردەمەكەیانەوە تۆمار كرا.
بە واتایەكى دیکە، تا ئێستاش ڕوون نییە، ناوی ئەو وێنەكێش و پەیكەرتاش و وەستا و كرێكارانە چی بوون، كە ڕۆڵیان لە دروستكردنی دەیان شار و كۆشك و تەلار و پەرستگا و باخچە و گۆڕەپانەکاندا هەبوو؟ ئەمەو دیاریش نییە، ئەو پەیكەرتاش و وێنەكێشە كوردانە كێ بوون، كە ڕۆڵیان لە دروستكردنى وێنەیەك، یان پەیكەر و شوێنەوارێكی مێژوووییدا هەبووە؟ ئەوە هەر باسی وەستا و كرێكارە كوردەكان مەكە.
هەروەها باسى ئەوەش ناكەین، كە بەرزكردنەوەی ئەو تەلار و باڵەخانانە، تا بە دروستكردنی سەدان كۆشك و پەرستگە دەگات، لەسەر داهات و گیرفانی هەزاران خەڵكی هەژار و زەحمەتكێش دروست كراون، كە ئاسایی بەشێكی ئەوان كورد و لەنێو هەناوی كۆمەڵگای كوردیدا ژیان.

ئایین بە یەكێك لەو چەمكانە دادەنرێت، كە زۆرترین پێناسەی بۆ كراوە. یەكێكیشە لەو چەمكانەی چەندین بۆچوون و لێكدانەوەی جیاجیاى لەلایەن ئایینناسان و مێژوونووسان و بیرمەندان و تەنانەت خەڵكانى ئاساییش بۆ كراوە، تا ئەوەی هەر یەكێك لەو زانا و مێژوونووس و پسپۆڕانە، لەژێر كاریگەریى ئایدیایەكى تایبەت یان قەناعەت و باوەڕی خۆیان، لە چەمك و زاراوەی ئایینیان ڕوانیوە.
هەر بۆیە تا ئێستاش پێناسەیەكى دياريكراو بۆ ئایین نییە. واتە نە دەكرێت لە پێناسەیەكدا بۆ مانا و مەبەستى ئایین بڕوانین، نە چەمك و واتای ئایینيش لە پێناسە و ديدگايەكەوە دەردەكەوێت. دیارە ئەمە تەنیا بۆ تێڕوانین و تێگەیشتنی ئایینناس و بیرمەندان و مێژوونووسان و خەڵكانی ئاسایى نا، بەڵكوو بۆ دەقە ئایینییە پیرۆزەكانیش هەر وایە.
بۆ دەرخستنى ڕاستیی وتەكانیشمان، چەند نموونەيەك لە دەقە ئايينييەكان دەهێنینەوە. سەرەتا (تەورات)ى كتێبی پیرۆزی ئایینى جوو بە نموونە وەردەگرین. لە دەقێكی ئەو كتێبەدا هاتووە: ’’پەروەردگار فرمانی پێكردووین پابەندی ئەو رێنماییانە بین، كە لە كتێبى پیرۆزدا هاتووە‘‘. مەبەستیش لە كتێبی پیرۆز (تەورات)ە. واتە جگە لەو دەقانەی لەو كتێبەدا هاتووە، هیچ پێناسە و مانایەك بۆ ئایین، جێگای باوەڕ نییە.

لە (ئاڤێستا)ى كتێبی پیرۆزی ئایینى زەردەشتیشدا هاتووە: ’’باشترین باوەڕداران و شوێنكەوتووانی من ئەوانەن، كە پابەندی ئایینەكەن، خراپترینیشییان ئەوانەن، كە هەودارانی ئایینەكە نین‘‘. ئەمەش بەو مانایەی، ئەوانەی لەسەر ئەو باوەڕ و ئایینە نین، بێ باوەڕ و بێ ئایینن!

لە (ئینجیل)ی كتێبی پیرۆزی ئایینى مەسيحيیشدا هاتووه: ’’ئەوەی پێشوازیی لە من دەكات، پێشوازی لە من ناكات، بەڵكوو پێشوازی لەوە دەكات، كە ناردوومی‘‘. ئەوەش بەو مانایەی، ئەوەی باوەڕى بە (عیسای مەسیح/ س.خ) و پەیامەكەی نەبێت، لە ڕیزی باوەڕداران نییه. لە (زەبوور) كتێبی پیرۆزی ئایینى مانییشدا هاتووە: ’’ئایین ستاییشی خودای ڕووناكی و گیانی پیرۆز و مانییە‘‘. لەم ئایینەشدا، تاكە ئایینى قبووڵكراو لای خودا، پەیامەكەی (مانى)یە.
كاتێكیش بۆ دەقەكانى (قورئان) دەگەڕێینەوە، دەگەینە ئەوەى، كە ئايين لە چوارچێوەی پابەندبوون بە ئایینی ئیسلامدا دەسووڕێتەوە. لەم بارەوە، لە سوورەتی (ال عمران) ئایەتی (85)دا هاتووە: ’’ئەوەی جگە لە ئیسلام ئایینێكی دیكە قبووڵ بكات، خودا لێی وەرناگرێت و لە كۆتاییدا لە دۆڕاوەكانە‘‘. ماناى ئەم دەقە قورئانييەش روونە.

ئەمە سەبارەت بە دەقە پیرۆزەكان، بەڵام لە تێڕوانینی زانا و بیرمەند و مێژوونووس و توێژەراندا، مانای دیکەیان بەخشیوە. لەمبارەیەوە (ئەلبەغدادی)ش وەك ئاییناسێكی ئیسلامیی سوننە، ئایینی بە پابەندبوون بە ئایینی ئیسلام و لەو ئایینەش بە پابەندبوون بە ئایینزای سوننە زانیوە و لادان لێیشی، بێباوەڕى و لادان بووە لە ئایین.
(جۆرج فەردریك هیگل/ 1770-1831ز)یش وەك بیرمەندێكی ئەڵمانی ئایینی بە پێویستییەكی ئادەمیزاد زانیوە، بێ ئەوەی جۆری ئایینەكە دیاری بكات. ئەو پێی وابووە: ’’مرۆڤ پێویستی بەوە هەیە كە ئایینێكی هەبێت. گیانداریش هێندەی ئەوەی لە ئاییندا هەژارە، بەقەد ئەوەندە لە یاسا و ڕەوشتدا هەژار نييە‘‘.
(ئامیل دوركهایم/ 1858-1917ز)یش وەك بیرمەندێكى فەڕەنسی، ئایینی بە كۆمەڵێك بیروباوەڕی لەگەڵ يەكگرێدراو زانیوە و پێى وابووە، بە هەموویان ئایینێك دروست دەكەن. مرۆڤیشی ئازاد كردووە لەوەی باوەڕ بە كام ئایین دێنێت.
(دیڤد هیوم/ 1711-1776ز)یش وەك بیرمەند و ئایینناسێكی ئینگلیزی، فراوانتر بۆ ئایینى ڕوانیوە و بە پێویستییەكی ژیانی مرۆڤەكانی زانیوە و پێی وا بووە، لە مێژووی مرۆڤایەتیدا خێڵێك نەبووە ئایینی نەبووبێت، بۆیە مرۆڤایەتی لە سەرانسەری جیهاندا ئایینی بوون و ئایینیین، چونكە ئایین شتێك دەدات بە مرۆڤ، كە لە هیچ سەرچاوەیەكدا دەست ناكەوێت. هەروەها یارمەتیدەری مرۆڤیشە لەو دونیا لە كاتی ڕووبەڕووبوونەوەی ناخۆشییەكانیدا و بە جیهانی دوایی سەبووریی دڵ دەدات و بەهۆیەوە چاوەڕوانی ئەو دنیای دەكات.

لەم پێودانگەشەوە، باوەڕ و تێگەیشتن و تێڕوانین بۆ ئایین لای هەر زانا و بیرمەند و توێژەرێك، لە خودی باوەڕی خۆیەوە سەرچاوەی گرتووە، بۆیە لە مێژوودا پێناسەیەكی بێلایەن و سەربەخۆ بۆ ئایین نابینین. هەر ئەوەشە وای كردووە، كە لای زۆربەی ئەوانەی بڕوایان بە یەك باوەڕ و ئایینی تایبەت بووە، هەموو باوەڕ و ئایینە دژەكانی بەرامبەریان ڕەت کردووەتەوە.
لێرەوە دەگەینە ئەوەى، كە (ئایین) بە گشتی لە (دوو) ڕوانگەوە سەیر كراوە، ئەوانیش:
یەكەم: (ئایینە ئاسمانییەكان)، مەبەست لەو ئایینانەیە، كە بانگەشەكارانیان پەیامەكەیان بۆ خودا گەڕاندووەتەوە و وا بانگەشەیان كردووە، كە پەیامەكانیان لەلايەن خوداوە و لە بەرزاییەكانی ئاسمان و لە ڕێگای فریشتەیەكەوە هاتووەتە سەر زەوی. دەقەكانیشیان بە پەیامى پەروەردگار زانیوە و دەزانن، وەك ئایینەكانى (جوو، مەسیحى، ئیسلام).

دووەم: ئایینە زەمینییەكان، كە مەبەست لەو ئایینانەن، لەلایەن چاكساز و بیرمەند و زاناکانەوە لەسەر زەوی دانراون و خۆیان بە ئاسمانیی نەزانیوە، وەك ئایینەكانى (بووزى، تاوی، هیندۆسى...تاد).
هەر بۆيە (ئایین) بەو پێناسە جیاواز و ئایینە جیاوازانەوە، لە كوردستان و نەتەوەى كورد دوور نەبووە، بەڵكوو چەندین ئایین و باوەڕى ئاسمانی و زەمینی لەسەر ئەو خاكە دەركەوتوون و بڵاو بوونەتەوە. بۆ تیشك خستنە سەر ئەم لایەنەش، ئاوڕ لە دیارترین ئەو ئایین و باوەڕانە ئەدەینەوە، كە تا دەركەوتنی ئایینی ئیسلام لە كوردستان دەركەوتن و بەنێو كۆمەڵگای كوردیدا بڵاو بوونەتەوە.