كوردستان و كورد لە سەردەمى داگیركاریی یۆنانییەكاندا

دواى هەخامەنشییەكان، یۆنانییەكان بوونە داگیركاری خاكى كوردستان و دانیشتووانەكەی. دەركەوتنی ئەمانیش وەك داگیركاری كوردستان و تەنانەت خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، بۆ شاڵاوەكەی (ئەلیكسەندەری كوڕی فێلیپی مەكدۆنی) دەگەڕێتەوە، كە لای كوردەكان بە (ئەسكەندەرى گەورە، یان مەقدۆنى) ناسراوە.
ئەوەش كاتێك لە ساڵی (333پ.ز) شاڵاوێكى گەورەی سەربازی لە وڵاتەكەیەوە بەرەو خۆرهەڵات دەست پێكرد و دواى بڕینی ناوچەی ئانادۆڵ، گەیشتە خاكی كوردستان و داگیرى كرد. دواتر لەنزیك گوندی (پیشخاپوور) لە ڕووبارى دیجلە پەڕییەوە و بەرەو شاری (ئەربێلا) كەوتە ڕێ. بەرلەوەی بگاتە ئەو شارە و شارى (بابل)ى پایتەختى ئیمپراتۆریی هەخامەنشی، لەنزیك گردێك بە ناوی (گۆگەمێلا) بە سوپاكەی پادشای هەخامەنشی (داریوشی سێیەم) گەیشت.

(داریوش)، كە لە سەرچاوە عەرەبییەكاندا بە (دارا) هاتووە، هەڵەیە و ناوی خۆى (داریوش) بووە نەك (دارا). دواجار لە ساڵى (331پ.ز) شەڕێكی قورس لەنێوان هەردوو سوپای یۆنانى و هەخامەنشی ڕووی دا و بە شكستی سوپاكەی (داریوشی سێیەم) و داگیركردنى شارى (ئەربیلا) كۆتایی هات. دواتر بەرەو شاری (بابل) كەوتە ڕێ و داگیری كرد. بەدوایدا دەستى گەیشتە شارى (ئاكاباتانا)ى پایتەختى پێشووی هەخامەنشییەكان.

بەو ڕووداوەش، ناوچەكانی باشوور و خۆرهەڵاتى كوردستان بوونە بەشێك لە قەڵمڕەوی دەوڵەتى یۆنان. لەنێوان ساڵانى (329-323پ.ز)یشدا (ئەلیكسەندەرى مەكدۆنى) توانی تەواوی خاكی ئێران و شام و میسر داگیر بكات و سنووری دەسەڵاتى لە خۆرهەڵات بگاتە نیمچە دوورگەی هیند و لە بەری خۆرئاواش بگاتە باكووری ئەفریقیا. لە بەری باكووریش دەسەڵاتى گەیشتە ناوچەكانى ئاسیاى ناوەڕاست و ئانادۆڵ و بەلقان و وڵاتەكەی یۆنان.

لە بەری باشووریش دەسەڵاتى گەیشتە كەنداوی عەرەبی و ناوچەی حیجاز و سوودان. لەو سنوورەشدا خاكی كوردستان بووە بەشێك لە قەڵمڕەویى ئیمپراتۆڕیی یۆنانی. دواى ئەوەشی (ئەلیكساندەر) لە ساڵى (323پ.ز) و لە تەمەنی (33) ساڵى بە نەخۆشیی گرانەتا كۆچی دوایی كرد، ئیمپراتۆڕییەكەی لەنێوان سەركردەكانى سوپاكەیدا دابەش بوو.

بەوەش بەری خۆرهەڵاتى دەسەڵاتەكەی، كە لە خاكی ئێران و كوردستان و عێراق و شام پێكهاتبوو، بەر (سلوكس) كەوت و شارى (ئەنتاكیا) كرایە پایتەختى. میسریش بەر (بەتڵیمۆس) كەوت و شارى (ئەسكەندەرییە) بووە پایتەختى. ناوچەی ئانادۆلیش بەر بنەماڵەى (ئاتیل) كەوت و شارى (بیرگامون) كرايە پایتەختى. خاكی یۆنانیش، كە پێشتر مەڵبەندی ئیمپراتۆڕیی یۆنانى بوو، بەر بنەماڵەى (ئەنتیگۆنی) كەوت و شارى (ئەسینا) وەك پایتەخت مایەوە.

لەم نێوەندەشدا خاكی كوردستان كەوتە ژێر دەسەڵاتى (دەوڵەتى سلوكی). كاتێكیش ئەو دەوڵەتە لە ساڵی (250پ.ز) ڕووبەڕووی شاڵاوی هۆزی (ساكای) كۆچەری ناوچەی (پارتوا)ى باشوورى خۆرهەڵاتی دەریاچەی خەزەر بووەوە، سنووری دەسەڵاتدارێتى بەرتەسك بووەوە، بە ئاستێك، لە ساڵى (150پ.ز) ناوچە كوردنشینەكانی خۆرهەڵات و باشووری لەبن دەست دەرهات و كەوتە ژێر دەسەڵاتى هۆزی ساكای و (ئیمپراتۆريى ئەشكانی).

ئەو بەشەی خاكی كوردستانیش لە خۆرئاوا و لە باكوور، تا ساڵى (63پ.ز) لەبن دەستی دەوڵەتى سلوكیدا مایەوە، تا ئەو كاتەی لە ساڵى (63پ.ز) لەلایەن سەركردەی ڕۆمانی (بۆمبی) كۆتایی بە دەسەڵاتى ئەو دەوڵەتە هات و ناوچەكانی بوونە بەشێك لە (ئیمپراتۆڕیی ڕۆمانی). بەدوايدا خاكی كوردستان كەوتە بەر ململانێى (ئەشكانی - ڕۆمانی).

كوردستان لە سەردەمی دەسەڵاتدرێتیی یۆنانییەكاندا لە هەردوو سەردەمی (ئەلیكساندەرى مەكدۆنى و دەوڵەتى سلوكی)دا وەك بەشێك لەو دەسەڵاتانە مامەڵەی لەگەڵ كرا، كە مامەڵەی هاوڵاتیبوونی كورد و پێكهاتەكانی نیشتەجێى خاكی كوردستان نەبوو لەگەڵیان، بەڵكوو مامەڵەى دەوڵەتى سەردەست بوو لەگەڵ ناوچە و پێكهاتەكانی ژێر دەست، كە یەكێك لەوان خاكی كوردستان و پێكهاتەی كورد بوون. لەو لایەنەشەوە زمانى یۆنانی بووە زمانی فەرمیی دەوڵەت و لە دامەزراوە فەرمییەكانی وڵاتدا كاری پێ كرا.

خوێندنیش هەر بەو زمانە بوو. بەهۆی ئەوەیش بابەتی فەلسەفە لە وڵاتى یۆنانەوە دەرچوو، گەیشتە كوردستان و دانیشتووانەكەی، بێ ئەوەی سوودێكى لێ ببینن. فەرهەنگ و داب و نەریتی یۆنانیش بەسەر خاكی كوردستان و دانیشتوانەكەی سەپێنرا. لەم بوارەشدا ناوى چەندین ناوچە و شار و گوند لە ناوی یۆنانی وەرگیران. وەك (بیتوێن)، كە لە (بیث یون)ى یۆنانی وەرگیرا، بەمانای (ماڵى یۆنان). هەروەها (پێنجوێن) لە (پنج یون) بە مانای (پێنج یۆنانى) وەرگیرا.

بە كورتی، لە ماوەی دەسەڵاتدارێتیى یۆنانییەكاندا لە كوردستان، سەرباری ئەوەی ئەو خاكە بووە گۆڕەپانی ململانێی زلهێزكانی سەردەمەكە، لە هەمان كاتدا كورد وەك دانیشتووانی ڕەسەنی، بوونە بەشێكی ئەو قوربانییە. وەك ئەوەى كورد لە سوپای یۆنانیدا، وەك هێزێكی كرێگرتە بەشداریی شەڕەكانی یۆنانی لە دژى فارس و ڕۆمەكان كرد.

هەروەها گوند و شار و ناوچەكانیانیش بوونە گۆڕەپانی بەشێكی ئەو شەڕ و ململانێیانە، بەڵام خاڵى گرنگ ئەوە بوو، چەندە ئەو دەوڵەتە داگیركارە زیانی بۆ كۆی لایەنی سیاسی و كارگێڕى و دۆخی گشتیی خەڵكەكەی هەبوو، لە بەرامبەردا لە ڕووی شارستانییەتەوە سوودی باشی پێ گەياند. هۆیەكەش ئەوە بوو، یۆنانییەكان دەستیان بە هەر شوێنێك دەگەیشت، شارستانییەتی خۆیان بەسەر ئەو ناوچانەدا دەسەپاند، تا ببنە بەشێك لە خاك و دەوڵەت و سیستەمی سیاسییان و لە دواڕۆژدا كێشەیان بۆ دروست نەكەن.

ڕاستە لەگەڵ هەموو ئەو هەوڵانەشدا نەیانتوانی زمان و فەرهەنگ و داب و نەریت و ئایین و باوەڕى خەڵكەكەی بگۆڕن و تاسەر وەك دەسەڵاتداری بمێننەوە، وەك ئەوەی نەیانتوانی باوەڕى یەكتاپەرستی و ئایینیى زەردەشتی لە بیروباوەڕى خەڵكی دەربهێنن و بچنە سەر باوەڕى بتپەرستیی یۆنانی، بەڵام بڵاوبوونەوەی زمان و فەرهەنگ و فەلسەفەی یۆنانی و گۆڕینی ناوی چەندین ناوچە و گوند و شار بۆ یۆنانی، تا ئاستێك خزمەتیان بە كۆمەڵگای كوردستانی كرد. بۆ داهاتووش دەركەوت، كە لە قۆناغێكی مێژووییدا یۆنانییەكان چۆن گەیشتنە خاكی كوردستان و داگیریان كرد و بۆ ماوەی نزيك بە دوو سەدە فەرمانڕەوایەتیی خاك و دانیشتوانەكەیان كرد؟