كوردستان و كورد لە سەردەمى ئيمپراتۆريى ئەشكانيدا

(پارثەكان) یان بە واتایەكی تر (ئەشكانییەكان) سێیەمین داگیركاری كوردستان و كورد بوون لەدوای ڕووخانی دەوڵەتى ماد. ئەوان، كە خەڵكانێكى ئازا و چاونەترسى باشوورى خۆرهەڵاتى دەریاچەى خەزەر بوون، لە چەند هۆز و تیرەیەكى جەنگاوەر پێكهاتبوون و ژیانیشان لەسەر ڕاوەماسی و دەسكەوتی ئەو شەڕانە بوو، كاریان لەسەر دەكرد.

(پارث) بە ماناى جەنگاوەر و سوار هاتووە و لە زاراوەى (پارثا-partha) وەرگیراوە، كە لە هەڵكەنراوێكى داریۆشى یەكەمى پادشاى هەخامەنشینەكان، لە شوێنەوارى مێژوویى (پرسۆپۆلیس)ى نزیك شارى (شیراز) تۆمار كراوە. دواتریش لاى مێژوونووسانى عەرەب و ئیسلامى بەهۆى نەبوونى پیتى (پ) لە زمانى عەرەبیدا (پرث) یان بە (فرث) گۆڕیوە و تۆمار كردووە.

بەڵام زاراوەی (ئەشكانییەكان) لە ناوى (ئارشاك یان ئاشك) وەرگیراوە، كاتێك لە ناوەڕاستى سەدەى سێیەمى پێش زايين بە هاوكاریى تیرەكەى كۆتایی بە دەسەڵاتى سلووكییەكان لە ئێران و بەشێكى خۆرهەڵاتى ناوەڕاست هێنا و دەسەڵاتێكى سیاسیی دامەزراند. دواتر بەناوى خۆیەوە ناو نرا (ئیمپراتۆریى ئەشكانى) و یەكێك بوو لەو دەسەڵاتانەى مێژووى كۆن، كە بۆ نزیكەى (پێنج سەدە) دەستیان بەسەر بەشێكى گەورەى خۆرهەڵاتى ناوەڕاستدا گرت.

بۆ دەست بەسەراگرتنى هەمووشى كەوتنە ململانێى بەردەوام لەگەڵ هاوهێزەكانیان. سەرەتا لەگەڵ دەوڵەتى سلووكی كەوتنە ململانێ و دواى چەندین شەڕى یەك لەدوای یەك، لە ساڵى (150پ.ز) كۆتاییان بە دەسەڵاتیان هێنا و شوێنى ئەوانیان لە خاكی ئێران و كوردستان و تەنانەت عێراقی ئیمڕۆ گرتەوە. دواتر و لەپێناو فراوانكردنی سنووری دەسەڵاتیان، ڕووبەڕووی (ئیمپراتۆریى ڕۆمانى) بوونەوە، بەڵام نەیانتوانی وەك (دەوڵەتى سلووكی) كۆتاییان پێ بهێنن، بۆیە تا دوا تەمەنی دەسەڵاتیان لەبەرامبەریان وەستان.

دەركەوتنى ئەشكانییەكان بۆ ناوەڕاستى سەدەى سێیەمى پێش زایین دەگەڕێتەوە. ئەوەش كاتێك سەرۆكی بنەماڵەى (پارث) بە ناوی (ئەرشاك) لە خێڵى (پرنان) و لە ساڵى (247پ.ز)دا توانی لە یەكخستنی (حەوت) تیرەی خێڵى (پارثوا)ی باشووری دەریاچەی خەزەر سەركەوتوو بێت و لە ساڵى (250پ.ز) دەسەڵاتێكی ناوچەی میرنشینی بنیات بنێت.

دواتر دەستی بە فراوانخوازی كرد و لاوازیى دەوڵەتى سلووكییان لە خاكی ئێران قۆستەوە و دەستی بەسەر تەواوی خاكی ئێراندا گرت و كۆتایی بە دەسەڵاتیان هێنا. بەو ڕووداوەش ئیمپراتۆڕیی ئەشكانی دامەزراند. دواى یەك سەدەش دەستی گەیشتە خاكی كوردستان و داگیری كرد.

مێژووی ئیمپراتۆڕیی ئەشكانی دەكەوێتە نێوان ساڵانى (250پ.ز) بۆ (224ز) و لە ماوەی (474) ساڵدا فەرمانڕەوایەتیی خاكی ئێران و بەشێكی ئاسیای ناوەڕاست و كوردستان و عێراقی عەرەبی ئێستا و بەشێكی خاكی شامى كرد. لەو ماوەیەشدا خاكی كوردستان وەك (چوار) ویلایەتی ئەو دەسەڵاتە ناسرا، كە ویلایەتەكانی (میدیا، ئەدیابێنێ، ئاوسروێنێ، كوردۆێنێ) بوون.

بەو هۆیەش دەسەڵات لەم دەوڵەتەدا (لامەركەزی) بوو، بۆیە هەریەك لەو ویلایەتانە لە كاروباری خۆیان سەربەخۆ و ئازاد بوون و تەنیا لە ڕووی سیاسەتی دەرەوە سەر بە دەوڵەتى ناوەندی بوون، كە پایتەختەكەی شارى (تەیسەفۆن) و لە (35كم) باشووری خۆرهەڵاتى شاری (بەغدا)ى ئێستاى عێراق بوو.

لە سەردەمی ئەشكانییەكاندا دەرفەتێك هەبوو، كە كورد كار بۆ ڕزگاربوونی خاكەكەی و دروستكردنی قەوارەیەكی سیاسی بكات. ئەوەش بەهۆى ئەوەى دەسەڵات و داراییەى بە دەست والیی ویلایەتەكان بوو و لە ناوچە كوردنشینەكاندا سەرۆك خێڵ و سەرۆك هۆزەكانی كورد بوون، كەچی لەبری ئەوەی وەك (ئەرشاك)ى پارثی بتوانن خێڵ و هۆز و تیرەكانیان یەك بخەن و لەژێر یەك سەركردایەتیی سیاسیدا كۆ ببنەوە، بوونە والی و فەرمانبەری ئیمپراتۆڕیی ئەشكانی! هەروەها لەپێناو ڕازیكردنى پادشای ئەشكانی و بنەماڵەكەی و بەرپرسانی دەوڵەت كەوتنە دژایەتیی یەكتر.

وەك ئەوەی (ئیگاردۆم)ى والیى ویلایەتی (ئاوسروێنێ) لە سەردەمی دەسەڵاتیدا كاری بۆ لێدانی والیى ویلایەتی (ئەدیابێنێ) كرد. بۆ ئەو مەبەستەش چووە پاڵ ڕۆمەكان و پشتیوانیی لە (كراسۆس)ى فەرماندەی سوپای ڕۆمەكان بۆ دژایەتیی والیى ئەدیابێنێى لایەنگری پادشا و ئیمپراتۆڕیی ئەشكانی كرد. ئەو ڕووداوەش لە ساڵی (54پ.ز) و لە سەردەمی (ئاردی دووەم/54-37پ.ز)ى پادشای ئەشكانى ڕووی دا.

تەنانەت ڕۆمەكان بە هاوكاریی ئەم والییە كوردە، نەك شاری (ئەربێلا) و تەواوى ويلايەتەكەيان داگیر كرد، بەڵكوو دەستیان گەیشتە (تەیسەفۆن)ى پایتەختی ئەشكانى. هەر بۆیە ماوەی دەسەڵاتى ئەشكانییەكان سەردەمی ململانێى والی و ویلایەتە كوردی و كوردستانییەكان بوو لەگەڵ یەكتر و نەیارەكانیان بۆ بەرژەوەندیی هەردوو ئیمپراتۆڕیی (ئەشكانی - ڕۆمانى). بەو پێیەشی ئایینى ئەشكانییەكان زەردەشتی و ئایینى ڕۆمەكان بتپەرستی بوو، هەر بۆیە لایەنی ئایینیش ڕۆڵى هەبوو لە پشتیوانی یان دژایەتیی والییەكانی ویلایەتە كوردنشییەكان لەگەڵ یەكتر، یان دەوڵەتانی سەردەست.

ئەم ڕەوتەش درێژەی كێشا، تا ئەو كاتەی لە (28ی نیسانی 224ز)دا و لە نۆكەندی (ئارموزگان) كۆتایی بە ژیانی دوایەمین پادشاى ئەشكانی بەناوی (ئەردەوانی پێنجەم) و تەمەنی دەسەڵاتى ئیمپراتۆڕیی ئەشكانی هات. ئەوەش كاتێك لەبەرامبەر سوپای ساسانییەكان تێكشكان. ئەوەش دوای ئەوەی هەردوو كوڕەكەی (ئەردەوان) نەیانتوانی بەرگرى لە سەروەریی وڵاتەكەیان بكەن و ڕووبەڕووی سوپای ساسانییەكان ببنەوە، بەڵكوو بۆ لای فەرمانڕەوای (كابول) لەبەری خۆرهەڵاتى دەوڵەتەكەیان ڕایانكرد. تاقە كچەكەشی لەلایەن (ئەردەشێرى كوڕى بابەك)ى دامەزرێنەری ئیپمراتۆڕیی ساسانی بە زۆرەملێ لە خۆی مارە كرا، تا شەرعییەتی دەسەڵاتى پێ وەربگرێت. بەو شێوەیەش خاكی كوردستان لە داگیركارییەوە بۆ داگیركارییەكی تر گۆڕا.