كوردستان و كورد لە سەردەمى ئیمپراتۆریى ساسانیدا

دواى ڕووخانی ئیمپراتۆڕیی ئەشكانی، بەشێكی خاكی كوردستان كەوتە ژێر دەسەڵاتى ئیمپراتۆڕیی ساسانی. ساسانییەكان نەوەی (ساسان) خزمەتكار و دواتر مووغى ئاتەشكدەی زەردەشتیی شارى (ئەستەخر) بوو لە هەرێمی پارسى باشووری خاكی ئێران. دامەزراندنى ئەو دەسەڵاتەش بۆ (ئەردەشێری كوڕی بابەك كوڕی ساسان) دەگەڕێتەوە، كاتێك لە ساڵى (226ز)و دواى كۆتاییهێنان بە دەسەڵاتی ئەشكانییەكان، (ئیمپراتۆڕیی ساسانی) دامەزراند.

وەك ڕێزێك بۆ كەسایەتیی باپیرى، كە ناوێكی دیاری بۆ بنەماڵەكەیان دروست كرد، دەوڵەتەكەى ناو نا (ساسانى). ئەوەش دواى ئەوەی (ساسان)ى باپیری بەهۆی خوێندنى ئایینى لە خزمەتكاری ئاتشكەدەی زەردەشتییەوە بووە مووغ و دواتر بەهۆی هاوسەرگیریی لەگەڵ (رام بەهەشت)ى كچی سەرۆك هۆزى بارزنجی كورد لەو هەرێمە، پایەی بەرز بووەوە و وەك مامۆستای ئایینیى زەردەشتیی شارەكە دەستبەكار بوو.

هەروەها لەو هاوسەرگیرییەدا هەریەك لە (شاپوور و بابەك) لەدایك بوون. بەو پێیەشی كوڕەكانى لە باوكەوە فارس و لە دایكەوە كورد بوون، بۆیە لەلایەن باپیرییەوە كە سەرۆكی هۆزی بارزنجی كوردی بوو، كرانە فەرمانڕەوای هەردوو شارى (ئەستەخر و فەیروز). دواتر (بابەك)یش لەگەڵ كچێكی هەمان بنەماڵە هاوسەرگیریی كرد و (شاپوور و ئەدەرشێر)ى لێ بوو. (ئەردەشێر)یش وەك باوك و باپیری، كچێكی لە هەمان بنەماڵە خواست. بەوەش پێگەی بەرز بووەوە.

لێرەوە (ئەردەشێر) بەو پێگەیەی لە باوك و باپیری و هەروەها لەپشتی دایكییەوە بۆى بەجێ ما، دەرفەتی پێ دا وەك كەسایەتییەكی سیاسیی بەهێز دەربكەوێت. ئەوەش دواى ئەوەی لەنێوان ساڵانی (212-224ز) دەستى بە سیاسەتی فراوانخوازییەكەی كرد و قۆناغ بە قۆناغ كۆتایی بە دەسەڵاتی ئیمپراتۆریی ئەشكانی هێنا، تا دواجار لە ساڵى (224ز) دوایەمین ئیمپراتۆڕیی ئەشكانی بەن اوی (ئەردەوانی پێنجەم) كوشت.

بەو شێوەیە بنەماڵەی ساسانی بە نەژاد فارس و بەهۆی هێزی سیاسیی هۆزێكی دەسەڵاتدارى كوردییەوە گەیشتە دەسەڵات. واتە ئەو هەلەی لەلایەن خودی هۆزی بارزنجی كوردییەوە سوودی لێ وەرنەگیرا، لەلایەن بنەماڵەی ساسانەوە سوودی لێ بینرا. هەر بۆیە دواجار (ئەردەشێر)ى لە باوكە فارس و لە دایك كورد، دەوڵەتێكی بەهێزی بنیات نا، كە لەنێوان ساڵانى (224-651ز) فەرمانڕەوایەتیی بەشێكی ناوچەكانی خۆرهەڵاتى ناوەڕاستی كرد. تەنانەت (ئایینى زەردەشتی)، كە وەك ئایینێكی كوردی و كوردستانی ناسرا، بووە ئایینى فەرمیی ئەو دەوڵەتە.

لە ماوەی ساڵانى دەسەڵاتى ئیمپراتۆڕیی ساسانیدا، سەرباری ئەوەی بەشێكی خاكی كوردستان و ناوچە كوردنشینەكانی لە بەشی خۆرهەڵات و باشوور و بەشێكی باكوور و خۆرئاوای، كەوتە ژێر دەسەڵاتى، كوردیش وەك پێكهاتەیەكی ئەو دەوڵەتە ناسرا و لە چەندین لایەنی شارستانی و پۆستی كارگێڕیدا پێگە و ڕۆڵى هەبوو. لەوانە (تەنسر) وەك رابەری ڕۆحیی ئایینى زەردەشتی، بووە پشتیوانییەكی ئایینى گەورە بۆ (ئەردەشێر) و تەنانەت ڕۆڵى لە دووبارە كۆكردنەوە و دواتر ڕێكخستنەوەی (ئاڤێستا) كتێبی پیرۆزی ئایینیى زەردەشتی هەبوو، كە دواتر بە (زەند ئەڤێستا) ناسرا. هەروەها (كرتیر) وەك دووەم ڕابەری ڕۆحیی ئایینى زەردەشتی، دواى (تەنسر) ڕۆڵى لە گێڕانەوەی (شاپووری كوڕى ئەردەشێر) دووەمی پادشای ساسانی هەبوو بۆ سەر ئایینى زەردەشتی، دواى ئەوەی لەنێوان ساڵانى (242-252ز) باوەڕی بە ئایینى مانی هێنابوو.

خاڵێكی ترى سەردەمى دەسەڵاتدارێتیى ساسانییەكان، سیستەمی سیاسییان بوو، بەوەی وازیان لە سیستەمی لامەركەزیی ئەشكانییەكان هێنا و وەك هەخامەنشیەكان گەڕانەوە بۆ سیستەمی ناوەندی. واتە سەرجەم دەسەڵاتى ویلایەتەكان بە پایتەختەوە وابەستە كران. دەسەڵاتەكانیش هەر لە پایتەختەوە بۆ ئەیالەتەكان و لەوێوە بۆ ویلایەتەكان دەردەچوو. بەو پێیەشی دەسەڵاتی هەر (چوار) ئەیالەتەكەی ساسانی بەدەست بنەماڵەی ساسانییەوە بوو، هەروەها لەگەڵ ئەوەی پایتەختى بەهار و هاوینەی پادشای ساسانی شارى (ئەكباتانا)ى كوردنشین بوو، بەڵام پۆستە باڵاكانی فەرمانڕەوای ئەیالەتەكان و والیی ویلایەتەكان بە هیچ پێكهاتەیەك جگە لە فارسەكان نەدرا. ئەمەو ناوچە كوردنشینەكان وەك بەشێك لە ناوچەكانی تری دەوڵەت سەیر كران.

لەلایەكی دیكەوە، كاریگەریی ئایین بەسەر دەوڵەتەكەوە زۆر بوو، چونكە خودی (ئیمپراتۆڕیی ساسانی) دەسەڵاتێكی ئایینى بوو. ئەوەش وای كردبوو پەیڕەوانی ئایینى جگە لە زەردەشتی، بكەونە بەر شاڵاوی ئازاردان و گرتن و كوشتنی پادشا و بەرپرسانی ساسانی، جگە لە (دوو) ماوە نەبێت. یەكەمیان لەنێوان ساڵانى (242-253ز)، كە (شاپووری یەكەم) ئایینى مانیی كردە ئایینى فەرمیی دەوڵەت و وازی لە ئایینى زەردەشتی هێنا. ماوەی دووەمیش كەوتە سەردەمی دەسەڵاتى یەكەمی (قوبادی یەكەم) لەنێوان ساڵانى (488-497ز)، كاتێك باوەڕى بە ئایینى مەزدەكیی هێنا و ئەو ئایینەی كردە ئایینى فەرمیی دەوڵەت. لەو (دوو) ماوەیەشدا هەموو ئەوانەی لە پەیڕەوانی (مانی) یان (مەزدەكی) نەبوون، پەراوێز خران و لێ دران.

جیاواز لەو (دوو) ماوەیە و لە سەردەمی زۆرینەی پادشاكانی ساسانیدا، ئەو كوردانەی لە باوەڕدارانی (مەسیحی، مانی، مەزدەكى) بوون، لەلایەن بەرپرسانی ساسانییەوە دووچاری ڕاوەدونان و گرتن و ئازاردان و كوشتن بوونەوە. وەك ئەوەی (بارامى یەكەم/273-277ز) كەوتە لێدانی خێڵە كوردەكانی هەرێمی بەلووچستان لە بەری خۆرهەڵاتی دەوڵەتەكەی، چونكە باوەڕیان بە ئایینی مانی هێنابوو. لەو شاڵاوەشدا سەرباری ئەوەی ژمارەیەكی زۆری لێ كوشتن، (میر شێر بورز زەنگەنە) میری بەلووچەكان و (میر میهر) مامی میری بەلووچەكانى كوشت. هەروەها (شاپووری سێیەم/310-379ز) و (یەزدەگوردی دووەم/ 438-457ز) زۆر توند مامەڵەی لەگەڵ پەیڕەوانی مەسیحی كرد، كە لەنێویاندا كوردە مەسیحییەكانى ویلایەتى ئەدیابێنێ بوو. (ئەنەوشیروانى ساسانی/ 532-579ز)ش زۆر توند ڕووبەڕووی پەیڕەوانی مەزدەكی بووەوە، كە لەنێویاندا كوردی مەزدەكییش هەبوون.

كۆتایی ئەم دەوڵەتەش لەسەر دەستی سوپای عەرەبی ئیسلامی و دوای زنجیرەیەك شاڵاوی عەرەبە موسڵمانەكان هات بۆ سەر سنوور و پایتەختی ساسانییەكان لە (تەیسەفۆن). ئەوە بوو لە یەكەمین شاڵاوی گەورەیاندا بۆ بەری باشووری دەوڵەتەكە، لە شەڕى (قادسیە)دا شاری (تەیسەفۆن) لە ساڵى (636ز) داگیر كرا و بووە بەشێك لە قەڵمڕەوی دەوڵەتى خەلافەتی ڕاشدی. لە دووەمین شاڵاویشدا لە شەڕى (نەهاوەند) و لە ساڵى (641ز) كۆتایی بە دەسەڵاتى ساسانییەكان هات و ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتى یەك لەدوای یەك كەوتنە ژێر دەسەڵاتى دەوڵەتى خەلافەتى ڕاشدی. هەرچی دوایەمین پادشای ساسانییە بەناوی (یەزدەگوردی سێیەم)، تا ساڵى (651ز) كۆتایی بە ژیانی نەهات. ئەوەش بەهۆی دواى شەڕى (قادسیە) بەرەو كۆتایی بە ژیانی هات و كوژرا.

بە گشتی، لە سەردەمی دەسەڵاتدارێتیی ئەم دەوڵەتەدا، سەرباری ئەوەی بەشێكی خاكی كوردستان بووە بەشێك لەم قەوارە سیاسییە و دەسەڵاتەكانی بە پایتەختەكانى ئیمپراتۆڕیی ساسانی وابەستە كرا، كەچى كورد نەیتوانی وەك ساسانییەكان قەوارەیەكی وەها بۆ خۆى دروست بكات. هۆكارەكەش ئەوە بوو، ئەو كارەی بەشێك لە كوردەكان لەو قۆناغەدا بۆ ساسانییەكان كردیان، بۆ خۆیانیان نەكرد. هەر بۆیە وەك پێكهاتەیەكی دەوڵەتەكە دوور لە بڕیاری سیاسی ژیانیان بەڕێ كرد و ئەو خزمەتانەیشی بەشێك لە كوردەكان لە پۆستەكانیاندا كردییان، بە سوودی ئیمپراتۆڕیی ساسانی و فارسەكان كۆتاییان هات.